Από τα γιατροσόφια στα ιατρικά εγχειρίδια: η διαδρομή προς την επιστημονική ιατρική γνώση και περίθαλψη στον ελληνικό χώρο κατά τον 18ο και 19ο αιώνα

Abstract

The research is focused on the transition towards modern scientific medicine in Greek regions of the 18th and 19th centuries. With two distinct types of medical texts as main sources, the dissertation follows a century of medicine and healing history. Using data from medical manuscripts (iatrosophia) and medical books, the research presents topics such as scientific and empirical medicine, nosology, therapeutic approaches for every health problem, and the relation between doctors and patients. Moreover, the texts provide data for parts of everyday life history which are closely related to medicine. Finally, research has shown the important role that medical books played in the process of constructing a new frame of collective health, and in guiding society in the choice of modern scientific medicine. The thesis has three parts besides the introduction, but the results are shown mainly in the first two. The first part gives data from iatrosophia manuscripts regarding illnesses and specific subjects such as sexually transmitted diseases, or mental illnesses, and the connection of therapeutics with religion and faith. Also, the manuscripts besides medical and pharmaceutical data, supply information for the history of everyday life for various subjects such as cleaning and beauty instructions and recipes, nutrition and dietary systems and medical diet facts, all included in medical instructions. At the end of the first part, the essay analytically records the case of traditional empirical medical system as it functioned until 19th century, a subject that has not been studied in the frame of the Greek history of medicine. In the second part of the dissertation the writer introduces analytically the two categories of the sources that have been studied exhaustively. The comments are based on the specific material that was studied in the dissertation, 10 manuscripts with medical content (Tables of their contents are included in the appendix) and 10 medical books that were published in Greek. One important novelty of the dissertation is the study of the manuscripts in parallel with the books. One form of recording medical knowledge is a continuity of the other, although people continued keeping medical and healing information in manuscripts long after the first medical editions. Iatrosophia manuscripts became gradually part of a folk tradition and were connected with religion. On the other hand, books are associated with science and authority and indicate the establishment of the doctors’ profession in the end of 18th and the beginning of the 19th century. Moreover, medical books propagate the need for collective health as a path towards the achievement of a socioeconomic development-, and emphasize the encouragement for the prevalence of the scientific medicine and the abandonment of empirical medicine. According to the research, after the first half of 19th century doctors with degrees were separated from empirics, but in the Greek regions people continued to use empirical treatments until the second half of the 20th century, and although doctors were opposed to their use, empirics compiled iatrosophia until the first decades of the same century.

Αντικείμενο της έρευνας είναι η μετάβαση προς τη νεότερη επιστημονική ιατρική στις ελληνικές περιοχές του 18ου και 19ου αι.. Με κύριες πηγές δύο κατηγορίες ιατρικών κειμένων, η διατριβή διατρέχει έναν αιώνα ιατρικής και θεραπευτικής ιστορίας. Μέσα από χειρόγραφα γιατροσόφια και ιατρικά έντυπα, κείμενα που συγκροτούν δύο διακριτά πεδία ιατρικών γνώσεων και αξιοποιούνται για πρώτη φορά ως πηγές για την ιστορία της ιατρικής, παρουσιάζονται στοιχεία που αφορούν στην επιστημονική και εμπειρική ιατρική γνώση, στη νοσολογία, στις θεραπευτικές προσεγγίσεις, στη σχέση γιατρών και ασθενών. Παράλληλα, τα κείμενα παρέχουν στοιχεία για διαφορετικούς τομείς της καθημερινής ζωής που σχετίζονται με την ιατρική. Τέλος, διερευνάται με ποιον τρόπο οι εκδόσεις ιατρικών βιβλίων συνέβαλαν στη διαμόρφωση ενός νέου πλαισίου για τη συλλογική υγεία, ώστε να επιτευχθεί η αλλαγή νοοτροπίας και η στροφή της κοινωνίας προς την επιλογή της νεότερης ιατρικής. Η διατριβή διαρθρώνεται σε τρία μέρη που ακολουθούν μετά την εισαγωγή, ωστόσο τα δύο πρώτα παραδίδουν τα βασικά συμπεράσματα, ενώ το τρίτο συνδέει την έρευνα με γεγονότα του 19ου αι.. Το πρώτο μέρος καταγράφει τα τεκμήρια από το υλικό των χειρογράφων για τις ασθένειες και με ειδικότερες θεματικές όπως είναι τα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα, οι ψυχιατρικές ασθένειες, η σύνδεση της θεραπευτικής με τη θρησκεία και την πίστη. Τα χειρόγραφα εκτός από ιατρικά και φαρμακευτικά δεδομένα μας παραδίδουν δεδομένα για ζητήματα όπως είναι η καθαριότητα, η ομορφιά, η διατροφή και η θεραπευτική δίαιτα. Μελετάται το ζήτημα του παραδοσιακού συστήματος ίασης που εφαρμοζόταν έως τον 19ο αιώνα, ένα θέμα που δεν έχει εξεταστεί επαρκώς στο πλαίσιο της ελληνικής ιστορίας της ιατρικής. Στο δεύτερο μέρος της διατριβής παρουσιάζονται αναλυτικά οι δύο κατηγορίες πηγών. Ο σχολιασμός βασίζεται στο υλικό που παρουσιάζεται στη διατριβή, 10 χειρόγραφους κώδικες ιατρικού περιεχομένου (που ανήκουν στην κατηγορία των ιατροσοφίων) εκ των οποίων οι δύο έχουν εκδοθεί. (Πίνακες περιεχομένων 1-8 στο παράρτημα της διατριβής), καθώς και 10 ιατρικά βιβλία. Σημαντικό δεδομένο είναι η μελέτη των χειρογράφων παράλληλα με τα βιβλία. Το ένα είδος αποτελεί συνέχεια του άλλου ως προς τη διάδοση της ιατρικής γνώσης, παρότι, ενώ άρχισαν να εκδίδονται τα βιβλία, συνέχισαν να συντάσσονται τα χειρόγραφα για να διαμορφωθούν σταδιακά σε λαϊκότερη εκδοχή που συνδέθηκε περισσότερο με τη θρησκεία. Ειδικότερα στα βιβλία γίνεται αναφορά στο ιατρικό επάγγελμα που καθιερώνεται στο τέλος του 18ου και στις αρχές του 19ου αι. ως του κατεξοχήν φύλακα της υγείας. Επίσης, μέσω των ιατρικών βιβλίων που εκδόθηκαν στα ελληνικά διαδίδεται ο λόγος για τη συλλογική υγεία, ως απαραίτητου πυλώνα προόδου της κοινωνίας, ενώ τονίζεται διαρκώς η προτροπή της επικράτησης της επιστημονικής ιατρικής και της αποδέσμευσης από την εμπειρική μη έγκυρη ιατρική προσέγγιση. Σύμφωνα με την έρευνα έως τις αρχές του 19ου αιώνα, πτυχιούχοι και εμπειρικοί γιατροί, όπως και χειρουργοί είχαν κοινή ιατρική προσέγγιση, ενώ έως το τέλος του 18ου αι. όλοι οι παραπάνω θεωρούνταν γιατροί. Μετά τα μέσα του 19ου αιώνα παγιοποιείται ο διαχωρισμός των γιατρών σε πτυχιούχους και εμπειρικούς. Αυτό που ξεχωρίζει την ελληνική εμπειρική ιατρική είναι ότι εξακολουθούσε να αξιοποιείται από την κοινωνία έως το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και παρόλο που οι γιατροί απαξίωναν τη χρήση τους, τα γιατροσόφια συντάσσονταν ως την ίδια περίοδο.