Η πρόσληψη του δυτικού σχολαστικισμού στο Ύστερο Βυζάντιο: η επιτομή του Γεωργίου Γεννάδιου Β' στο "Περί παθών της ψυχής" του Θωμά Ακινάτη

Abstract

The dissertation focuses on the influence of western scholasticism in Late Byzantium as it is portrayed by the epitome of George Gennadios II’ Scholarios on the chapter De passionibus animae, q. 22-48 of Summa Theologiae, ST of Thomas Aquinas. The study of the epitome (Œuvres Complètes de Gennadios Scholarios, Γενναδίου τοῦ Σχολαρίου Ἅπαντα τὰ Εὑρισκόμενα, L. Petit, Χ. Siderides & Μ. Jugie (eds). T. I-VIII. Paris: Maison de la Bonne Presse, 1928-1936) led to the comparative study of the exact quaestiones of ST («Prima Secundae Summae Theologiae. A Quaestione 1 ad Quaestionem LXX», in Opera omnia iussu impensaque Leonis XIII P. M. edita. Vol. 6. Ad Codices Manuscriptos Vaticanos Exacta. Romae: Ex Typographia Polyglotta, 1891).The first two chapters embody a presentation of the different perspectives of Gennadios Scholarios’ life and work. I examine important aspects of his life that influenced and shaped his professional, theological, philosophical, didactic, authorial, monastic, and patriarchal work. Furthermore, I examine the context in which Scholarios acted on, his stance towards western scholasticism, the Aristotelian-Platonic controversy, Thomism and Palamism, as well as an assessment of the influence of his work on later thinkers.In the main chapters, I compare the texts of the two thinkers and their individual convergences and divergences are being evaluated. The dissertation follows the classification that is set from Thomas on the passions.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή επικεντρώνεται στην πρόσληψη του δυτικού σχολαστικισμού κατά το Ύστερο Βυζάντιο, όπως αντικατοπτρίζεται στο μέρος της επιτομής του Γεώργιου Σχολάριου-Γεννάδιου B’ Περὶ τῶν παθῶν τῆς ψυχῆς γενικώτερον (Des Passions) του κεφαλαίου Περί των παθών της ψυχής (De passionibus animae, q. 22-48), του έργου Σούμα Θεολογική (Summa Theologiae, ST) του Θωμά Ακινάτη. Η ερμηνεία και τα σχόλια του Σχολάριου αναφορικά με τα πάθη απαντώνται στον έκτο τόμο της συλλογής των Απάντων του (Œuvres Complètes de Gennadios Scholarios, Γενναδίου τοῦ Σχολαρίου Ἅπαντα τὰ Εὑρισκόμενα. Επιμέλεια L. Petit, Χ. Siderides & Μ. Jugie. T. I-VIII. Paris: Maison de la Bonne Presse, 1928-1936). Η μελέτη της επιτομής οδήγησε στη μετάφραση και στην ερμηνευτική προσέγγιση τόσο των συγκεκριμένων κεφαλαίων όσο και διαφόρων άλλων χωρίων από το έργο του, αλλά και στη μετάφραση και ερμηνεία του αντίστοιχου μέρους της ST του Θωμά Ακινάτη («Prima Secundae Summae Theologiae. A Quaestione 1 ad Quaestionem LXX». Στο Opera omnia iussu impensaque Leonis XIII P. M. edita. Vol. 6. Ad Codices Manuscriptos Vaticanos Exacta. Romae: Ex Typographia Polyglotta, 1891).Η έρευνα και τα στοιχεία που αφορούν τις επιτομές βεβαιώνουν ότι πρόκειται για μια πηγή κατά το πολύ ανεξερεύνητη. Η συγκριτική μελέτη των θέσεων του Γεννάδιου και του Θωμά Ακινάτη προσεγγίζεται κυρίως μέσω της επιτομής του πρώτου στο έργο του δεύτερου. Η μελέτη αυτού του θέματος κρίνεται ιδιαιτέρως σημαντική, δεδομένου ότι τα κείμενα του Γεννάδιου δεν έχουν ερευνηθεί επισταμένως. Έτσι, ένας από τους στόχους αυτής της διατριβής είναι η αποσαφήνιση των φιλοσοφικών και θεολογικών επιρροών και επιδράσεων στη σκέψη του Σχολάριου.Η επιτομή των άρθρων 22 έως 48 που χρησιμοποιούνται στην παρούσα μελέτη, αντιπαραβάλλονται με τα αντίστοιχα άρθρα του λατινικού πρωτοτύπου, τα οποία αντιστοιχούν στο πρώτο του δευτέρου μέρος (Ιa- IIae) της ST. Η παρούσα έρευνα περιορίστηκε στη σύγκριση των κειμένων αναφορικά με το μέρος όπου εξετάζονται τα πάθη.Στα δύο πρώτα κεφάλαια της παρούσας μελέτης επιχειρείται η αναλυτική παρουσίαση διαφόρων οπτικών του έργου και της δράσης του Γεώργιου Σχολάριου. Ειδικότερα εξετάζονται σημαντικές πλευρές του βίου του που επέδρασαν και διαμόρφωσαν το επαγγελματικό, θεολογικό, φιλοσοφικό, διδακτικό, συγγραφικό, μοναστικό και πατριαρχικό του έργο. Έπειτα αξιολογείται η θέση του ανάμεσα στη δυτική και ανατολική παράδοση, και συγκεκριμένα η στάση του απέναντι στον δυτικό σχολαστικισμό, στη διαμάχη μεταξύ αριστοτελικών-πλατωνικών, ο θωμισμός και ο παλαμισμός του, καθώς επίσης πραγματοποιείται μια εκτίμηση της επιρροής της δράσης και του έργου του στους μεταγενέστερους διανοητές.Στο κύριο μέρος της μελέτης αντιπαραβάλλονται τα κείμενα των δύο διανοητών και προσδιορίζονται ερμηνευτικά οι επί μέρους συγκλίσεις και αποκλίσεις τους. Η διατριβή ακολουθεί την κατάταξη που ως επί το πλείστον τηρείται από τον βυζαντινό διανοητή, η οποία τίθεται βεβαίως εξαρχής από τον Ακινάτη. Έτσι, πρώτον προσεγγίζονται τα πάθη εν γένει, ο ορισμός τους, η σχέση τους με την ψυχή, η τάξη τους και η διαφορά μεταξύ τους· δεύτερον τα επί μέρους πάθη, οι αιτίες, τα αποτελέσματά τους, η σχέση τους με το καλό και το κακό, αλλά και με την αρετή και την κακία και σε ορισμένες περιπτώσεις η ειδική φύση τους ή η θεραπεία τους. Τα πάθη που εξετάζονται είναι ο έρως, το μίσος, η επιθυμία, η ηδονή, η οδύνη, ο φόβος, η τόλμη και η οργή.Η επιτομή του Σχολάριου, πέραν της καθ’ αυτής αξίας της, βεβαιώνει την άποψη περί της άμεσης επιρροής του Αριστοτέλη στη διανόηση του Ακινάτη, τη διαμόρφωση του κειμένου του Σχολάριου με όρους, έννοιες, συγκρίσεις και ηθικούς προβληματισμούς με τον διαλεκτικό αριστοτελικό τρόπο που διαμορφώνει και τον θωμικό τρόπο.Η συγκριτική προσέγγιση που επιχειρείται αναδεικνύει την υπάρχουσα σύγκλιση μεταξύ των ιδεών του Σχολάριου και του Ακινάτη, χωρίς να υποτιμάται η διάστασή τους, σε σημεία όπου αυτή συμβαίνει.