Το ομιλητικό έργο του πρωτοπρεσβυτέρου Κωνσταντίνου Παπαγιάννη

Abstract

My father, the late protopresbyter Constantinos Papagiannis (PCP, 1929-2014), served as parish priest in the church of the Holy Apostles, Thessaloniki, for 55 years, during which he engaged systematically in preaching. His homiletic work includes long series of sermons interpreting many of the books of the Old and New Testament, which have already been published. His archive also contains numerous handwritten sermons on the scriptural readings of the Sundays of the church year. The aim of this work, which was based on study of the archive and lifelong personal experience, was the cataloguing of these sermons and the homiletic analysis of a sample of them. A total of 429 original sermons were found, of which 283 refer to the gospel readings and 146 to the apostolic readings. A sample of 45 sermons (30 from the gospel and 15 from the apostolic texts) was analyzed. This analysis shows that PCP was a diligent teacher of the gospel. He possessed the essential requisites of personal zeal, solid theological education and the grace of the priesthood. He always wrote down and memorized his sermons, which had a formal structure, with introduction, development of the theme, and conclusion. He avoided improvisations, deviations or changes of topic. Most of his homilies deal with matters of moral edification and practical Christian life. However, there is also a considerable number of sermons on dogmatic, historical, interpretative and hagiological subjects. There is frequent reference to topical issues, as examples or practical applications of the main theme of each talk. The overall picture is consistent with the spirit of re-evangelization which was of paramount importance in the turbulent post-war era. Documentation is mainly with biblical quotations (from both the New and the Old Testament), following the basic homiletic principle that ‘the Bible interprets the Bible’; there are also hymnographic, liturgical, patristic and hagiological references. His speech construction is generally simple, without complex rhetorical devices. The topics are developed in either the first or the third person (the second person is very rarely used), and the conclusions are given mostly in the first person plural. Questions are frequently used to introduce the main theme or its different aspects, or to raise objections which are subsequently answered. Most sermons end with encouragement and prompting for action, often combined with eschatological promise. PCP adapted his Sunday sermons to the perceptive ability and practical needs of the congregation. His main aim was the spiritual edification of his parishioners, who were mostly of average or lower education. His manuscripts are written in scholarly Greek language (katharevousa), but his oral delivery was always in the spoken everyday Greek (demotike), so as to be understood by all. His speech was colourful and didactic but not polemic, threatening or condemning. His style was narrative and vivid, without theatrical exaggeration or pomposity. Finally, the compilation of the catalogue of all these sermons has shown that they constitute complete Homiliars (Lectionaries), the full text of which may be published in the future.

Ο πατέρας μου, Πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντίνος Παπαγιάννης (1929-2014), ιεράτευσε στον ναό των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης επί 55 έτη, στη διάρκεια των οποίων ασχολήθηκε συστηματικά με το κήρυγμα. Το ομιλητικό του έργο περιλαμβάνει μεγάλες σειρές ερμηνευτικών ομιλιών πάνω σε πολλά βιβλία της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, που έχουν ήδη εκδοθεί. Το αρχείο του όμως περιέχει και πολυάριθμες ανέκδοτες χειρόγραφες ομιλίες πάνω στα αγιογραφικά αναγνώσματα των Κυριακών. Σκοπός της εργασίας, που βασίσθηκε τόσο στη μελέτη του αρχείου όσο και στην ισόβια προσωπική σχέση με τον ομιλητή, ήταν η καταλογογράφηση του αρχείου και η ομιλητική ανάλυση επιλεγμένων κειμένων. Βρέθηκαν 429 πρωτότυπες ομιλίες (283 στα ευαγγελικά και 146 στα αποστολικά αναγνώσματα). Για παρουσίαση επιλέχθηκαν 45 ομιλίες, 30 από τα ευαγγέλια και 15 από τους αποστόλους. Η ομιλητική ανάλυση αναδεικνύει τον ομιλητή ως συνεπή κήρυκα του ευαγγελίου, με σεβασμό στην εκκλησιαστική παράδοση του άμβωνος. Διέθετε τον προσωπικό ζήλο, τη θεολογική κατάρτιση και την χάρη της ιερωσύνης. Ποτέ δεν κήρυττε χωρίς προετοιμασία, αλλά έγραφε και απομνημόνευε το κήρυγμα, το οποίο είχε πάντα δομή δοκιμίου, με πρόλογο, κυρίως θέμα και επίλογο, χωρίς αυτοσχεδιασμούς, παρεκβάσεις και αλλαγές θέματος. Ο μεγαλύτερος αριθμός των ομιλιών του αρχείου καλύπτει θέματα ηθικής διαπαιδαγώγησης και πρακτικής χριστιανικής ζωής. Ωστόσο δεν είναι λίγες οι ομιλίες με θέματα δογματικά, ιστορικά, ερμηνευτικά και αγιολογικά, πάντα με προεκτάσεις πρακτικές για τη ζωή των πιστών. Συχνά γίνεται αναφορά σε θέματα επικαιρότητος με τη μορφή παραδειγμάτων ή πρακτικών εφαρμογών του κεντρικού θέματος της κάθε ομιλίας. Η συνολική εικόνα είναι σύμφωνη με το πνεύμα του επανευαγγελισμού που αποτελούσε επιτακτική ανάγκη κατά την κρίσιμη μεταπολεμική εποχή. Η τεκμηρίωση των ομιλιών είναι κυρίως αγιογραφική (τόσο από την Καινή όσο και από την Παλαιά Διαθήκη), με τήρηση της βασικής ομιλητικής αρχής ότι «η Γραφή ερμηνεύει την Γραφή», και σε μικρότερο βαθμό υμνογραφική, λειτουργική, πατερική και αγιολογική. Η δομή του λόγου είναι γενικά απλή, χωρίς περίτεχνα ρητορικά σχήματα. Η ανάπτυξη του θέματος γίνεται είτε σε α΄ είτε σε γ΄ πρόσωπο, με σπάνια χρήση του β΄ προσώπου, ενώ τα συμπεράσματα διατυπώνονται ως επί το πλείστον σε α΄ πληθυντικό πρόσωπο. Πολύ συχνά χρησιμοποιούνται ερωτήσεις, είτε στην εισαγωγή του κυρίως θέματος ή των επιμέρους πτυχών του, είτε για τη διατύπωση ενστάσεων/αντιρρήσεων που παίρνουν απάντηση στη συνέχεια. Οι περισσότερες ομιλίες καταλήγουν με προτροπές, συχνά σε συνδυασμό με υπόσχεση εσχατολογικής προοπτικής. Ο π. Κωνσταντίνος προσάρμοζε το Κυριακό κήρυγμά του στις αντιληπτικές ικανότητες και τις ανάγκες του εκκλησιάσματος. Κύριος σκοπός του ήταν η πνευματική οικοδομή του ενοριακού κοινού, που στην πλειονότητά του ήταν μέσης και κατωτέρας μορφώσεως. Τα χειρόγραφά του είναι γραμμένα σχεδόν αποκλειστικά σε λόγια καθαρεύουσα, αλλά η γλώσσα του προφορικού κηρύγματος ήταν πάντα η καθομιλουμένη νέα ελληνική, ώστε να είναι προσιτή και κατανοητή από όλους. Ο λόγος του ήταν γλαφυρός και διδακτικός και όχι πολεμικός, απειλητικός ή καταδικαστικός. Το ύφος του ήταν αφηγηματικό και ζωηρό χωρίς θεατρικές υπερβολές ή στόμφο. Τέλος, η σύνταξη του πλήρους καταλόγου των ομιλιών έδειξε ότι αυτές στο σύνολό τους απαρτίζουν πλήρη Κυριακοδρόμια τόσο για τα ευαγγέλια όσο και για τους αποστόλους. Υπάρχει η σκέψη για περαιτέρω επεξεργασία και έκδοσή τους στο μέλλον.