Όψεις και μορφές της μεταμυθοπλασίας και της μεταϊστορίας στο ελληνικό μυθιστόρημα κατά το δεύτερο μισό του 20ού και τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα: οι περιπτώσεις των: Θ. Βαλτινού, Α. Αλεξάνδρου, Γ. Πάνου, Γ. Χειμωνά, Θ. Σκάσση και Κ. Βούλγαρη

Abstract

The purpose of this dissertation is to investigate whether and to what extent has the Greek prose production of the years 1960-2010 been influenced by the aesthetic currents of Metafiction and Metahistory, both in terms of form, techniques and strategies, and in terms of ideological goals. These movements were established theoretically and methodologically around this time period and gave a remarkable impetus to the production of novels in the international western world, mainly the Anglo-Saxon and in other cases. The novels examined in the present work are the following: The Descent of the Nine by Th. Valtinos (1978), The Box by Aris Alexandrou (1975), … from the mouth of the old Remington by Giannis Panou (1981), The Enemy of the poet by G. Cheimonas (1990), The Greek crossword puzzle by Th. Skassis (2000) and The day with the fourteen nights by K. Voulgaris (2007).Some earlier Greek examples were also considered, as Metafiction theorists have already pointed out that similar strategies have been observed in works much earlier than the 20th century, such as Don Quixote by Cervantes (1604) or Tristram Shandy by Laurence Sterne (1760). These early Greek examples are Filotheou Parerga by N. Mavrokordatos (1716-1718), Papatrechas by Ad. Korais (1811-1820) and Papissa Ioanna by Emmanuel Roidis, (1866). These works, as it was found, express in an early and germinal manner the spirit and ideology of modernism, since they introduce and utilize multiple self-referential narcissistic strategies, which are consciously applied and intensified much later, in works of the 20th century.The theoretical tools that support the basis of this thesis are the studies of Patricia Waugh Metafiction, The theory and practice of self-concious fiction, (1984), Linda Hutcheon's two emblematic works on Metafiction, Narcissistic Narrative: The Metafictional Paradox (1980) and her latest, A Poetics of Postmodernism (2004), as well as Brian McHale's work Postmodernist fiction (2004). As for the subject of Metahistory, the work of the founder of the respective School, George R. Collingwood The Idea of History (1946), but mainly the studies of his successor, theoretical historian Hayden White, Metahistory, The Historical Imagination in Nineteenth Century Europe (1973), The content of the form (1987) and a number of other corresponding research papers were utilized. As it appears, the novels examined in this thesis (specifically The Descent of the Nine, The Box,… from the mouth of the old Remington, The Greek Crossword and The Day with the Fourteen Nights) utilize several Metafiction strategies with a conscious intention to present themselves as textual and linguistic constructions, thus dissolving the "illusion of direct relativity" for fiction. By utilizing various and advanced self-referential strategies, they expose in their fictional universe their construction process together with the myth. At the same time, they also raise –some more and some less– Metahistorical concerns, as they maintain a common distrust on the fidelity and objectivity that the narrative way can ensure regarding the representation of the past and experiment with new and revisionist ways of representing History. The case of Cheimonas lies mostly in the field of Metafiction, while trying at the same time to experiment with some postmodern aesthetic and ideological ideas. A final remarkable result is that Greek fiction –always in the context of the works studied– is characterized by flexibility and receptivity to the movements of the times, as it does not stop trying and experimenting with its limits, looking for new ways of expression to renew itself and expresses the complex experience of the world and the ever-changing reality.

Η παρούσα διατριβή έχει ως αντικείμενο να διερευνήσει αν και σε ποιο βαθμό η ελληνική πεζογραφική παραγωγή των ετών 1960-2010 έχει επηρεαστεί από τα θεωρητικά σχήματα της Μεταμυθοπλασίας και της Μεταϊστορίας, τόσο σε επίπεδο μορφής, τεχνικές και στρατηγικές, όσο και σε επίπεδο ιδεολογικών στοχεύσεων. Τα σχήματα αυτά θεμελιώθηκαν θεωρητικά και μεθοδολογικά περίπου σε αυτή τη χρονική περίοδο και έδωσαν μια αξιοσημείωτη ώθηση στην παραγωγή μυθιστορημάτων στον διεθνή δυτικό χώρο, τον αγγλοσαξονικό κυριότερα, αλλά όχι μόνο. Τα μυθιστορήματα που αποτελούν το αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι τα παρακάτω: Η κάθοδος των εννιά του Θ. Βαλτινού (1978), Το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου (1975), … από το στόμα της παλιάς Remington του Γιάννη Πάνου (1981), Ο εχθρός του ποιητή του Γ. Χειμωνά (1990), Το ελληνικό σταυρόλεξο του Θ. Σκάσση (2000), Η μέρα με τις δεκατέσσερις νύχτες του Κ. Βούλγαρη (2007). Κρίθηκε επίσης σκόπιμο να εξεταστούν και κάποια πρωιμότερα ελληνικά παραδείγματα, καθώς οι θεωρητικοί της Μεταμυθοπλασίας έχουν ήδη επισημάνει ότι αντίστοιχες στρατηγικές έχουν παρατηρηθεί πρώιμα σε έργα πολύ προγενέστερα από τον 20ό αιώνα, όπως ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες (1604) ή ο Tristram Shandy του Laurence Sterne (1760). Επιλέχθηκαν έτσι ως ερευνητικό αντικείμενο τα έργα των Ν. Μαυροκορδάτου, Φιλοθέου Πάρεργα (1716-1718), του Αδ. Κοραή, ο Παπατρέχας (1811-1820) και του Εμμανουήλ Ροΐδη, η Πάπισσα Ιωάννα (1866). Τα έργα αυτά, όπως διαπιστώθηκε, εκφράζουν πρώιμα και σπερματικά το πνεύμα και την ιδεολογία της νεωτερικότητας, εφόσον συστήνουν και αξιοποιούν πολλαπλές αυτοαναφορικές-ναρκισσιστικές στρατηγικές, οι οποίες συνειδητά εφαρμόζονται και πυκνώνουν πολύ αργότερα, σε έργα του 20ου αι.. Τα θεωρητικά εργαλεία που αποτελούν τη βάση της εργασίας είναι οι μελέτες των Patricia Waugh Metafiction, The theory and practice of self-concious fiction, (1984), τα δύο εμβληματικά έργα της Linda Hutcheon για τη μεταμυθοπλασία, Narcissistic Narrative: The Metafictional Paradox (1980) και το νεότερό της, A Poetics of Postmodernism (2004), όπως και το έργο του Brian McHale, Postmodernist fiction (2004). Για το πεδίο της Μεταϊστορίας αξιοποιήθηκε το έργο του θεμελιωτή της αντίστοιχης Σχολής, George R. Collingwood The Idea of History (1946), αλλά κυριότερα οι μελέτες του συνεχιστή του, θεωρητικού ιστορικού επιστήμονα, Hayden White, Metahistory, The Historical Imagination in Nineteenth Century Europe (1973), The content of the form (1987) και πολλά ακόμη αντίστοιχα άρθρα. Από τα μυθιστορήματα που μελετήθηκαν προκύπτει ότι Η κάθοδος των εννιά, Το Κιβώτιο, …από το στόμα της παλιάς Remington, Το Ελληνικό Σταυρόλεξο και Η Μέρα με τις δεκατέσσερις νύχτες, αξιοποιούν αρκετές μεταμυθοπλαστικές στρατηγικές με συνειδητή πρόθεση να αυτοπαρουσιαστούν ως κειμενικές και γλωσσικές κατασκευές, διαλύοντας έτσι την «ψευδαίσθηση της άμεσης αναφορικότητας» για τα έργα μυθοπλασίας. Αξιοποιώντας ποικίλες και προωθημένες αυτοαναφορικές στρατηγικές, εκθέτουν μέσα στον μυθοπλαστικό τους σύμπαν μαζί με τον μύθο και την διαδικασία κατασκευής τους. Ταυτόχρονα θέτουν –άλλα περισσότερο άλλα λιγότερο– και μεταϊστορικούς προβληματισμούς, καθώς διατηρούν μια κοινή δυσπιστία ως προς την πιστότητα και αντικειμενικότητα που μπορεί να διασφαλίσει ο αφηγηματικός τρόπος στην απεικόνιση και αναπαράσταση του παρελθόντος και πειραματίζονται με νέους και αναθεωρητικούς τρόπους αναπαράστασης της Ιστορίας. Η περίπτωση του Χειμωνά κινείται περισσότερο στον χώρο της μεταμυθοπλασίας, επιχειρώντας, ταυτόχρονα, να πειραματιστεί με κάποια μεταμοντέρνα αισθητικά και ιδεολογικά προτάγματα. Το αξιοσημείωτο εύρημα είναι ότι η ελληνική μυθοπλασία –στο πλαίσιο πάντα των έργων που μελετήθηκαν– χαρακτηρίζεται από ευελιξία και δεκτικότητα στα ρεύματα των καιρών, καθώς δεν σταματά να δοκιμάζει και να πειραματίζεται με τα όριά της, αναζητώντας νέους εκφραστικούς τρόπους, ώστε να ανανεώνεται και να εκφράζει τη σύνθετη εμπειρία από τον κόσμο και τη διαρκώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα.