Πολιτική και θεολογία στη Λατινική Αμερική: η θεολογία της απελευθέρωσης και η "Εκκλησία των Φτωχών"

Abstract

The purpose of this doctoral dissertation is to deal with the political dimension of the Christian theological current and social movement of the Latin American "Theology of Liberation", through the contribution of its historical, sociological, anthropological and theological understanding, as a fundamental paradigm of "Political Theology". The dissertation is divided into five parts, which are accompanied by the "introduction", the "conclusions" and two "appendices". The first part presents the direct historical framework of Theology of Liberation, starting from the forms taken by the social teaching of the Catholic Church with the "Catholic Actions". The crucial importance of the Second Vatican Council and the Ecclesial Base Communities for the birth of the phenomenon under study is also dealt with. Furthermore, the main stages of the development of Theology of Liberation are presented with focus on the Second and Third Synod of the Latin American Churches in Medellin in 1968 and in Puebla in 1978, as well as its evolution through its meeting with other theologies (feminist, black, Asian, etc.). Finally, the historical changes of Theology of Liberation to date are traced. The second part develops the theological identity of Theology of Liberation, with emphasis on the "primacy of faith", the liberation from "structural sin", the free choice of the priority of the poor, the relationship between liberation theology and Christian practice. Through the texts of the most important representatives of this theological current, the theological and political concepts of Theology of Liberation are approached, as well as its relationship with history and practical political life. The third part approaches the relationship between Theology of Liberation and Latin American civilization, while tracing its connection to secularism. The fourth part investigates the relationship between Theology of Liberation and politics through the clarification of alternatives in the relationship between theology, Church, religion and the public, social and political sphere, based on the notions of Panagiotis Kondylis, Ernesto Laclau, Chantal Mouffe and Carl Schmitt. In this context, the relationship between Theology of Liberation and Marxism as a consequence of the "Church of the Poor" is investigated, as well as the relationship between theology and ecclesiastical practice with political violence and revolution. Finally, the relationship between Theology of Liberation and "political populism" is investigated with emphasis on the Latin American example, in the context of the academic debate on this political phenomenon, which in itself developed in Appendix B. The fifth part develops a series of critical assessments and in particular the Vatican's critique of Theology of Liberation’s theological "political" criteria, as well as critical approaches to the relationship of the movement of Theology of Liberation with the state, civil society and politics that could be traced to the Gospels. Finally, Appendix A approaches the historical developments that shaped the reality of Latin America from the conquest to the early 20th century, preparing the Theology of Liberation in the "long term", such as the work of the Christian orders and the Catholic Church, or the phenomenon of Patronage and Christian civilization (Christendom).

Σκοπός της διδακτορικής διατριβής είναι η διαπραγμάτευση της πολιτικής διάστασης του χριστιανικού θεολογικού ρεύματος και κοινωνικού κινήματος της λατινοαμερικάνικης «Θεολογίας της Απελευθέρωσης», μέσα από τη συνδρομή της ιστορικής, κοινωνιολογικής, ανθρωπολογικής και θεολογικής της κατανόησης, ως ενός θεμελιώδους παραδείγματος «Πολιτικής Θεολογίας». Η διατριβή χωρίζεται σε πέντε μέρη, ενώ συνοδεύεται από την «εισαγωγή», τα «συμπεράσματα» και δύο «παραρτήματα». Το πρώτο μέρος παρουσιάζει την άμεση ιστορική πλαισίωση της Θεολογίας της Απελευθέρωσης, εκκινώντας από τις μορφές που η κοινωνική διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας πήρε με τις «Καθολικές Δράσεις». Στη συνέχεια προσεγγίζεται η καθοριστική σημασία της Β΄ Βατικανής Συνόδου και των Εκκλησιαστικών Κοινοτήτων Βάσης στη γέννηση του υπό μελέτη φαινομένου. Περεταίρω, παρουσιάζονται οι βασικοί σταθμοί της ανάπτυξης της Θεολογίας της Απελευθέρωσης με επίκεντρο τη Β΄ και της Γ΄ Σύνοδο των λατινοαμερικάνικων Εκκλησιών στο Μεντεγίν το 1968 και στην Πουέμπλα το 1978, όπως και η εξέλιξή της με τη συνάντησή της με άλλες απελευθερωτικές θεολογίες (φεμινιστική, μαύρη, ασιατική, κ.α.). Τέλος, ανιχνεύονται οι ιστορικές μεταβολές της Θεολογίας της Απελευθέρωσης μέχρι σήμερα. Το δεύτερο μέρος αναπτύσσει την θεολογική ταυτότητα της Θεολογίας της Απελευθέρωσης, με έμφαση στο «πρωτείο της πίστης», στην απελευθέρωση από τη «δομική αμαρτία», στην ελεύθερη επιλογή της προτεραιότητας των φτωχών, στη σχέση της απελευθερωτικής θεολογίας και της χριστιανικής πράξης. Μέσα από τα κείμενα των σημαντικότερων εκπροσώπων του εν λόγω θεολογικού ρεύματος προσεγγίζονται οι θεολογικές και πολιτικές έννοιες της «Θεολογίας της Απελευθέρωσης», όπως και η σχέση της με την ιστορία και την πρακτική πολιτική ζωή. Στο τρίτο μέρος προσεγγίζεται η σχέση της Θεολογίας της Απελευθέρωσης με τον λατινοαμερικάνικο πολιτισμό, ανιχνεύοντας παράλληλα τη σύνδεσή της με την εκκοσμίκευση. Στο τέταρτο μέρος ερευνάται η σχέση της Θεολογίας της Απελευθέρωσης και της πολιτικής μέσα από την αποσαφήνιση των εναλλακτικών δυνατοτήτων στη σχέση θεολογίας, Εκκλησίας, θρησκείας με την δημόσια, κοινωνική και πολιτική σφαίρα, με βάση τις εννοιολογήσεις των Παναγιώτη Κονδύλη, Ernesto Laclau, Chantal Mouffe και Carl Schmitt. Σε αυτό το πλαίσιο διερευνάται η σχέση της Θεολογίας της Απελευθέρωσης και του μαρξισμού ως συνέπεια της «Εκκλησίας των Φτωχών», όπως άλλωστε και η σχέση της θεολογίας και της εκκλησιαστικής πρακτικής με την πολιτική βία και την επανάσταση. Τέλος, ερευνάται η σχέση της Θεολογίας της Απελευθέρωσης και του «πολιτικού λαϊκισμού» με έμφαση στο λατινοαμερικάνικο παράδειγμα, μέσα στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής συζήτησης για το εν λόγω πολιτικό φαινόμενο, η οποία και αναπτύσσεται στο Παράρτημα Β. Στο πέμπτο μέρος αναπτύσσονται ορισμένες κριτικές αποτιμήσεις, και ειδικότερα η κριτική του Βατικανού στα θεολογικά πολιτικά κριτήρια της Θεολογίας της Απελευθέρωσης, όπως άλλωστε και οι κριτικές προσεγγίσεις για τη σχέση του κινήματος της Θεολογίας της Απελευθέρωσης με το κράτος, την κοινωνία των πολιτών και την πολιτική που μπορεί να ανιχνευθεί στα Ευαγγέλια. Τέλος, στο Παράρτημα Α προσεγγίζονται οι ιστορικές εξελίξεις που διαμόρφωσαν την πραγματικότητα της Λατινικής Αμερικής από την κατάκτηση μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα, προετοιμάζοντας τη Θεολογία της Απελευθέρωσης στη «μακρά διάρκεια», όπως το έργο των χριστιανικών ταγμάτων και της Καθολικής Εκκλησίας, ή το φαινόμενο της Πατρωνίας και του χριστιανικού πολιτισμού (Christendom).