Διαβά-ζωντας τον θάνατο των άλλων: νεοελληνικές θανατογραφίες στις αρχές του 20ού αιώνα

Abstract

The present thesis deals with the issue of dying into the different historical and social contexts depicted by selected prose texts of K.Theotokis and K.Chatzopoulos, namely the symbolic world of fiction, a privileged field of the uncanny. The texts are read based on the assumption that death isn’t a simple and obvious biological moment, taking place at the end of one’s life, but it concerns a number of representations founded on the collective conscience that organize social action producing subjective, not individual, experiences. The unpredictable and sudden character of death doesn’t threaten only the one who dies but also the safety of those who are still alive. Even though the living people cannot narrate their death, thus breaking its complete silence, they experience death many times during their lifetime, while dead people remain socially present even after their body’s decomposition. This proves that death speaks loudly about social relations, about life into which it exists and to which it gives meaning, not as an opposite but as its part. Since the conditions of dying are as social as the conditions of living, death cannot be assumed as a natural and unavoidable accident. Both writers’ literary thanatographies clearly delineate bare life, naked and depersonalized bodies (persons without personage), bent by moral and social burdens, passing away unquietly, anxiously, in suspense or in anticipation of judgement in the afterlife. By their side stand relatives, friends or strangers in shock, in weeping conditions, in pain or in relief; all of them absolutely confused and lost, facing and confronting their own death.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή αφορά στο ζήτημα του θνήσκειν μέσα στα διαφορετικά ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα που αποτυπώνονται σε ορισμένα πεζά κείμενα του Κ.Θεοτόκη και Κ.Χατζόπουλου, στο συμβολικό, δηλαδή, κόσμο της μυθοπλασίας, ένα προνομιακό πεδίο του ανοίκειου. Τα κείμενα αυτά διαβάζει με βάση τη θεωρητική πρόταση ότι ο θάνατος δεν αποτελεί μια απλή και προφανή βιολογική στιγμή τοποθετημένη στο τέλος της διάρκειας της ζωής, αλλά θεμελιωμένες στη συλλογική συνείδηση αναπαραστάσεις που οργανώνουν την κοινωνική δράση των προσώπων παράγοντας υποκειμενικά, όχι ατομικά, βιώματα. Και αυτό γιατί ο απρόβλεπτος και αιφνίδιος χαρακτήρας του δεν απειλεί μόνο τη ζωή του ανθρώπου που χάνεται αλλά και τη συναισθηματική ανάγκη για ασφάλεια όσων βρίσκονται εν ζωή. Οι ζώντες, μολονότι δεν μπορούν να αφηγηθούν τον θάνατό τους, νικώντας την απόλυτη σιωπή του, κοινωνούν την εμπειρία του πολλές φορές κατά τη διάρκεια της ζωής τους, ενώ οι νεκροί παραμένουν κοινωνικά παρόντες και μετά την αποσύνθεση του ενσώματου εαυτού τους. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι ο θάνατος μπορεί να μιλήσει για τις κοινωνικές σχέσεις, μπορεί δηλαδή να μιλήσει για τη ζωή στην οποία ενυπάρχει και την οποία νοηματοδοτεί όχι ως αντιθετικός όρος αλλά ως συστατικό που τη δομεί, καθώς δομείται από αυτήν. Ως εκ τούτου, δεν μπορεί να προσλαμβάνεται ως φυσικό και αναπόφευκτο ατύχημα, καθώς όσο κοινωνικές είναι οι συνθήκες της ζωής τόσο κοινωνικοί είναι και οι όροι έκθεσης στον κίνδυνό του. Οι θανατογραφίες των εν λόγω συγγραφέων το αποδεικνύουν περίτρανα: σώματα γυμνά και αποπροσωποποιημένα, λυγισμένα από ηθικά και κοινωνικά βάρη παραδίδουν το πνεύμα τους εν ανησυχία, εν αγωνία, εν συγχύσει, εν εξάλλω ή εν αναμονή μιας δικαιότερης Κρίσης πέραν του κόσμου τούτου. Στο πλευρό αυτών των ταλαίπωρων Άλλων παρίστανται πότε βουβοί πότε θρηνούντες, πονεμένοι ή ανακουφισμένοι, οπωσδήποτε σαστισμένοι και αμήχανοι, ξένοι και δικοί που αντικρίζονται ποικιλότροπα και αναμετρώνται με τον δικό τους θάνατο.