Η έννοια της ελευθερίας και του προσώπου στο έργο του Φ. Μ. Ντοστογιέφσκι

Abstract

For Dostoevsky freedom is in the center of his conception of the world. The “Myth of the Grand inquisitor” raises the question of freedom, as the highest yearning of man’s, to its highest level in history. A key to understanding Dostoevsky’s thought is the recognition that it is freedom, not reason, that defines true human existence. At this point, the character of Kirilov, for some existential philosophers, is at the center of the philosophy of paradox. It is the expression of the tragedy of the human destiny, contained in the dualism of necessity and free will. The way of freedom is the way of suffering, and man must follow it to the end. This is expressed through the life path of the Underground Man, Raskolnikov, Kirilof, Ivan Karamazov and many more. Suffering serves as a proof of man’s independence, of him being alive and in power to renounce even his own happiness in the name of freedom. Dostoevsky also teaches in various characters that he created, that without God there is no limit upon the exercise of freedom. Through one of his characters in “The Brothers Karamazov”, he expresses his own view that without belief in immortality, there would be no basis for morality. This would also guide us in complete anarchy or ataxia. For Dostoevsky, Underground Man dissolves as a person in the limitlessness of his freedom. Dostoevsky’s view on freedom and person influenced plethora of thinkers, some of whom are Emmanuel Levinas, Albert Camus, Sartre, Gabriel Marcel, Nikolai Berdyaev. Person is a term that fully emerged with the Christian philosophy. St. Maximus The Confessor defines a distinction between the individual and the person, considering the individual as logical assemblage of idioms, whereas the term person or hypostasis is an essence with idioms. (Opusculum 26PG 91, 276 AB). The secret of the existence of personality lies in its absolute uniqueness and irreplaceability. The Freedom and Person are in direct and interrelated connection. Freedom is indispensable for the full development of personhood. The consciousness of the personality in man speaks of his higher nature and higher vocation but person cannot be completed before being free of the necessity. Personality constructs itself, achieves unity in wholeness. Person does not originate in isolation and that is why responsibility and being responsible for Others is one of the divine stamps of man and his dignity. In this point, Dostoevsky has influenced Emmanuel Levinas. There is only one possibility to become complete personality and reconciling the absurdity inherent in freedom as suffering and that is through love. In Dostoevsky’s masterpiece, “Brothers Karamazov”, two characters, that of Alyosha and Starets Zossima, are the paradigm of the completeness, love, solidarity and co-responsibility as the only true ways of life in virtue, spiritual freedom and complete personhood.

Στο έργο του Ντοστογιέφσκι, είναι εξαιρετικά σημαντική η σχέση του προσώπου με την ελευθερία αλλά και η σχέση της ελευθερίας με το ζήτημα της ευθύνης για τον Άλλον.Το μέγιστο των προβλημάτων κατά τη διερεύνηση της οντολογίας του προσώπου είναι το ζέον ζήτημα του Εγώ, του εγωισμού που τόσο εντατικά εξετάζεται στο έργο του, το Υπόγειο. Ο άνθρωπος του Υπογείου είναι ένας κοινός, απόλυτα αποξενωμένος άνθρωπος που επιχειρεί να εξομολογηθεί ενώπιον μας. Ο άνθρωπος του Υπογείου ενσαρκώνει τη ζωηρότατη ένσταση του συγγραφέα ενάντια στη ντετερμινιστική ιδέα περί της φύσεως του ανθρώπου και της απόρριψης του προσώπου εντός μιας αυστηρώς αιτιοκρατικά οργανωμένης κοινωνίας.Η αθανασία της ψυχής και το νόημα του παραλόγου είναι άλλο ένα μεγάλο ερώτημα. Κατά τον Κυρίλωφ του Ντοστογιέφσκι, η πηγή για τον φόβο του θανάτου βρίσκεται στο ανθρώπινο δημιούργημα, τον Θεό, γιατί ο άνθρωπος δημιούργησε τον Θεό για να απαλλαγεί από τον τρόμο του τετελεσμένου της ύπαρξης. Ο Αλμπέρ Καμύ εκτιμά ότι στο πιστεύω του Κυρίλωφ, εδραιώνεται όλη η φιλοσοφία του παραλόγου. Για τον Ντοστογιέφσκι το παράλογο είναι λογική συνέπεια της απουσίας πίστεως στην αιωνιότητα της ψυχής. Η ελευθερία είναι τόσο σημαντική για τον Ντοστογιέφσκι που θίγει την ανθρωποδικία και τη θεοδικία. Ο Μέγας Ιεροεξεταστής ασπάζεται την πεποίθηση πως ο άνθρωπος οφείλει να καταθέσει την ελευθερία του στον βωμό του κοινού καλού και της γενικής ευδαιμονίας. Στο έργο Έγκλημα και τιμωρία, γίνεται λόγος για τον φόνο ως πράξη επανάστασης κατά την μηδενιστική ιδεολογία Ρασκόλνικοβ. Ο Ρασκόλνικοβ αποζητά την απόλυτη ελευθερία αλλά την χάνει. Άλλο ένα ζήτημα που θέτει ο Ίβαν είναι εκείνο της ελευθερίας και του κακού. Το κακό, μας δείχνει ο Ντοστογιέφσκι, είναι αναπότρεπτα αλληλένδετο με το πρόβλημα της ελευθερίας ώστε να το καθορίζει άμεσα, γιατί δεν θα γνωρίζαμε την σημασία της ελευθερίας χωρίς το κακό. Η ίδιος απορρίπτει απλουστευμένη θεώρηση του κακού κατά την οποία το Κακό σημαίνει απλώς την «απουσία του Θεού», γιατί με αυτή την τοποθέτηση το κακό σχετικοποιείται και αφαιρείται η βαρύτητα των καταστροφικών επιπτώσεων και των πράξεων που αφήνει πίσω του. Τέλος, και όσο αφορά την ολοκλήρωση του προσώπου, γίνεται αναφορά σε δύο πρόσωπα, τα τόσο σημαντικά για τον ίδιο τον συγγραφέα, γιατί οι χαρακτήρες τους επιφέρουν την κάθαρση επί του συνόλου του ντοστογιεφσκικού έργου. Είναι ο Αλιόσα Καραμάζωβ και ο γέροντας Ζωσιμάς. Ο δεύτερος προτρέπει να αισθάνεται κανείς υπεύθυνος για τις αμαρτίες και τα παραπτώματα των άλλων. Πρόκειται για έναν παράλογο κανόνα, που δεν συνάδει με την κοινή λογική που όμως δίνει τη λύση στη φιλοσοφική θεώρηση του Ίβαν και στον Μεγάλο του Ιεροεξεταστή. Συμπερασματικά, η ελευθερία του προσώπου σημαίνει ότι η ανθρώπινη φύση διαθέτει τη δυνατότητα αποδέσμευσης από το πεδίο ανάγκης και έχει τη δυνατότητα υπέρβασης της αναγκαιότητας, με το να ορίζει τι θέλει, σε πείσμα αλλότριων επιταγών.