Δαίμων και κόσμος: η ενότητα εσχατολογίας και κοσμολογίας στο έργο του Εμπεδοκλή

Abstract

The stereotypical view of Empedocles’ thought as a synthesis of "Ionic" and "Eleatic" thought does not capture what is determinant for understanding his philosophy. In our dissertation we argue that it is characterized by the interweaving and mutual attribution of cosmology and eschatology on a common logical background: the alternation of the one and many and the consequent conception of the universal affinity of beings. The explanation of the world and the torment about human suffering are intertwined and ultimately form a single doctrine, where cosmology and eschatology have logical unity and develop an organic relation. In the light of the Papyrus of Strasbourg this interweaving is substantiated. By surveying its reconstructions (Martin & Primavesi 1999, Janko 2004 and Primavesi 2008) and replacing the motif-centered with a thematic-centered analysis, we identify the spiral exposition of the Empedoclean doctrine. This method leads to a more accurate interpretation of the verses, highlighting their particular semantic framework. The thematic-centered analysis negates the simplistic understanding of each phenomenon only through the motif of union and separation and allows for other particular logics of movement to emerge. Our work explores a number of eschatological and cosmological issues that remain under discussion. We argue that the cosmic cycle includes two cosmogonies and two zoogonies, each zoogony being characterized by a particular logic, and the succession of zoogonic stages must not be viewed as an escalation of power of each force, but through the particular logic of creation of living beings. In the context of the study of eschatology, we propose a new interpretation of the last stages of the cycle of reincarnations, based on the logic of the Odyssey on transition from the non-human to the human world. Examining the views in favor of reducing demons to cosmological principles, we argue that this cannot be reconciled with the Empedoclean cosmological view. Based on the reports of Aristotle in the work On the Soul, we demonstrate that it appears that Empedocles did not reduce demons to cosmological terms. Examining the proposals for the identification of demons with specific mythological figures, we conclude that this is not the case. Empedocles designs his "daimonology" by primarily reproducing the basic features of reciprocal eschatology about a personal conscious soul that survives after the death of the body, is judged, punished and redeemed, modifying the element of immortality into longevity due to the cosmological determination of eschatology. Empedocles’ δαίμων is an eschatological category that combines mystical and Hesiodic mythological elements; it is inscribed in its rational cosmology and is, therefore, bounded by it. Our whole study leads us to believe that Empedocles most probably wrote one work. Regarding the problem of the two titles, we suggest the combination of the observations of Obbink (1993) and Janko (2005): Empedocles writes a work, an anthology is then created from its excerpts –mainly eschatological ones– but finally the two titles, Φυσικά and Καθαρμοί, are used as interchangeable for the Empedoclean work. Finally, we formulate a hypothesis about the structure of the work and suggest that it might be staged as a katabasis initiation of Empedocles and his student.

Η στερεοτυπική θεώρηση της σκέψης του Εμπεδοκλή ως σύνθεσης του «ιωνικού» και «ελεατικού» στοχασμού δεν συλλαμβάνει το καθοριστικό για την κατανόηση της φιλοσοφίας του. Στην εργασία μας υποστηρίζουμε ότι αυτό που την χαρακτηρίζει είναι η συνύφανση και αλληλοπροσδιορισμός κοσμολογίας και εσχατολογίας σε ένα κοινό λογικό υπόβαθρο: την εναλλαγή ενός και πολλών και τη συνεπαγόμενη αντίληψη περί καθολικής συγγένειας των όντων. H εξήγηση του κόσμου και η αγωνία για τα ανθρώπινα βάσανα συμπλέκονται και τελικά διαμορφώνουν μια ενιαία διδασκαλία, όπου κοσμολογία και εσχατολογία έχουν λογική ενότητα και αναπτύσσουν μια οργανική σχέση. Υπό το φως του Παπύρου του Στρασβούργου αυτή η συνύφανση τεκμηριώνεται. Ελέγχοντας τις ανασυνθέσεις του (Martin & Primavesi 1999, Janko 2004 και Primavesi 2008) και αντικαθιστώντας τη μοτιβοκεντρική με τη θεματοκεντρική ανάλυση, αναγνωρίζουμε τη σπειροειδή έκθεση του εμπεδόκλειου δόγματος. Αυτή η μέθοδος οδηγεί στην ακριβέστερη ερμηνεία των στίχων αναδεικνύοντας το ειδικό νοηματικό τους πλαίσιο. Η αντικατάσταση της μοτιβοκεντρικής ανάλυσης από τη θεματοκεντρική αναιρεί την απλοϊκή κατανόηση κάθε φαινομένου μόνο δια του μοτίβου της ένωσης και του διαχωρισμού και επιτρέπει να αναδειχθούν ιδιαίτερες λογικές κίνησης. Η εργασία μας διερευνά πλήθος εσχατολογικών και κοσμολογικών θεμάτων που παραμένουν υπό συζήτηση. Υποστηρίζουμε ότι ο κοσμικός κύκλος περιλαμβάνει δύο κοσμογονίες και δύο ζωογονίες, κάθε ζωογονία χαρακτηρίζεται από μία ιδιαίτερη λογική και η διαδοχή των ζωογονικών σταδίων δεν πρέπει να θεωρείται υπό το πρίσμα της κλιμάκωσης της ισχύος κάθε δύναμης, αλλά από την ιδιαίτερη λογική της δημιουργίας των έμβιων όντων. Στο πλαίσιο της μελέτης της εσχατολογίας προτείνουμε μια νέα ερμηνεία για τα τελευταία στάδια του κύκλου των μετενσαρκώσεων, βασιζόμενοι στη λογική της Οδύσσειας περί μετάβασης από τον μη ανθρώπινο στον ανθρώπινο κόσμο. Εξετάζοντας τις απόψεις υπέρ της αναγωγής των δαιμόνων σε κοσμολογικές αρχές, υποστηρίζουμε ότι αυτό δεν μπορεί να εναρμονιστεί με την εμπεδόκλεια κοσμολογική θεώρηση. Με βάση τις αναφορές του Αριστοτέλη στο Περί ψυχής καταδεικνύουμε ότι προκύπτει πως ο Εμπεδοκλής δεν ανήγαγε τους δαίμονες σε κοσμολογικούς όρους. Εξετάζοντας τις προτάσεις ταύτισης των δαιμόνων με συγκεκριμένα μυθολογικά πρότυπα, καταλήγουμε ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Ο Εμπεδοκλής σχεδιάζει τη «δαιμονολογία» του αναπαράγοντας πρωτίστως τα βασικά χαρακτηριστικά της ανταποδοτικής εσχατολογίας περί προσωπικής συνειδητής ψυχής που επιβιώνει μετά τον θάνατο του σώματος, κρίνεται, τιμωρείται και λυτρώνεται, τροποποιώντας το στοιχείο της αθανασίας σε μακροζωία λόγω του επικαθορισμού της εσχατολογίας από την κοσμολογία του. Ο δαίμων του Εμπεδοκλή είναι μια εσχατολογική κατηγορία που συνδυάζει μυστικιστικά και ησιόδεια μυθολογικά στοιχεία, είναι εγγεγραμμένη στην ορθολογική του κοσμολογία και είναι κατά συνέπεια οριοθετημένη από αυτήν. Η όλη μελέτη μας οδηγεί στην εκτίμηση ότι ο Εμπεδοκλής συνέγραψε πιθανότατα ένα έργο. Ως προς το πρόβλημα των δύο τίτλων προτείνουμε τον συνδυασμό των παρατηρήσεων των Obbink (1993) και Janko (2005): ο Εμπεδοκλής γράφει ένα έργο, ακολούθως δημιουργείται από αποσπάσματά του –κυρίως τα εσχατολογικά– ένα ανθολόγιο, αλλά τελικά οι δύο τίτλοι, Φυσικά και Καθαρμοί, χρησιμοποιούνται ως εναλλάξιμοι για το εμπεδόκλειο έργο. Τέλος, διατυπώνουμε μία υπόθεση σχετικά με τη δομή του έργου και προτείνουμε το ενδεχόμενο να βασίζεται σκηνοθετικά σε μια μυητική κατάβαση του Εμπεδοκλή και του μαθητή του.