Η μνημειακή τέχνη του Δεσποτάτου της Ηπείρου την περίοδο της Δυναστείας των Κομνηνών Αγγέλων: 1204-1318

Abstract

This dissertation offers the first comprehensive account of monumental church painting in the Principality of Epirus, one of the Greek successor states that emerged from the wreckage of 1204. While a close examination of a huge corpus of pictorial ensembles stands at its core, the dissertation also considers a set of larger issues pertinent to the artistic and cultural orientation of the Byzantine world in the thirteenth and early fourteenth century, among them the issues of exile and memory, continuity and change, centre and periphery. The corpus of pictorial ensembles examined in this dissertation comprises thirty monuments. These monuments range from princely foundations sponsored by members of the ruling Komnenos-Doukas family to unassuming cave churches and village shrines build by local communities. In addition to scrutinizing this rich visual material and the related epigraphic and archaeological evidence, the dissertation explores an array of textual sources that shed further light on the artistic culture of Epirus. Central to my project is the consideration of the visual articulation of ideological responses to the Latin occupation of Constantinople and the experience of exile. The aspirations of the rulers of Epirus to the imperial succession against the rival claims of their opponents at Nicaea found an eloquent visual expression in the monumental pictorial programs created within their domain, for example at the church of Saint Demetrios Katsouris near Arta, at the Old Metropolis of Beroia, Saint Nicholas Rhodias near Arta, monastery of Blacherna etc. I argue that the Epirote court sought to model Arta, its capital, in the image of Constantinople. The nostalgia for the lost “queen of cities” informs not only the official rhetoric and iconography of rulership; it also animates sacred imagery. After the restoration of the Byzantine role on the Bosporus in 1261, the Epirote elites continued to promote their Constantinopolitan ascendancy, while simultaneously maintaining their distance from the new Palaiologan regime. Aside from the questions of politics, ideology, and the social contexts of art-making, my dissertation investigates the practice of monumental pictorial art and traces the movements of painters and workshops as well as the transmission of pictorial models and iconographic formulae. The visual material, couple with the relevant textual evidence, suggests that, despite its political fragmentation, the Byzantine world of the thirteenth and early fourteenth centuries was in artistic terms remarkably well connected. Accompanying the dissertation is a detailed catalogue of monuments, which includes architectural plans and perspectival views showing the interior arrangement of iconographic units within each church, as well as transcriptions of all extant epigraphic texts, from dedicatory inscriptions to texts written on the scrolls held by holy figures

Στην παρούσα διατριβή αντιμετωπίζονται συνολικά τα ζητήματα της μνημειακής καλλιτεχνικής παραγωγής στο Δεσποτάτο της Ηπείρου κατά την περίοδο της δυναστείας των Κομνηνών Αγγέλων (1204-1318). Πρόκειται για μια συνθετική εργασία, η οποία έχει ως στόχο την ανάδειξη της σημασίας της μνημειακής ζωγραφικής του εν λόγω κράτους ως μέσου έκφρασης του κλίματος της εποχής. Στη διατριβή εξετάζονται τριάντα τοιχογραφημένα μνημεία, τα οποία ποικίλουν από τις αυτοκρατορικές δωρεές της δυναστείας των Κομνηνών-Δουκάδων μέχρι τους σεμνούς σπηλαιώδεις ναούς ή τις μικρές εκκλησίες που είναι κτισμένες σε χωριά από την τοπική κοινωνία. Κεντρικό ζήτημα της διατριβής αποτελεί η ένταξη της καλλιτεχνικής παραγωγής του Δεσποτάτου της Ηπείρου στο ιδεολογικό και πολιτικό πλαίσιο, θεωρώντας την αφενός ως απάντηση στη λατινική κατοχή της Κωνσταντινούπολης, και αφετέρου ως έκφραση της εμπειρίας της εξορίας. Από την έρευνα προκύπτει ότι οι δεσπότες της Ηπείρου επιχείρησαν να κτίσουν και να οργανώσουν την πρωτεύουσά τους Άρτα έχοντας ως πρότυπο την Κωνσταντινούπολη. Η νοσταλγία για τη χαμένη Βασιλεύουσα, που διέπει την επίσημη ρητορική, εμπνέει επίσης και τη ζωγραφική τέχνη του νεοσύστατου κράτους. Θεωρούμε ότι οι βλέψεις των ηγεμόνων της Ηπείρου στη διαδοχή του θρόνου της Κωνσταντινούπολης έναντι των αντιπάλων τους από τη Νίκαια και στον αγώνα τους εναντίον των σταυροφόρων, βρήκαν εύγλωττη έκφραση σε ορισμένα εικονογραφικά προγράμματα που εκτελέστηκαν εντός των συνόρων του μεσαιωνικού ηπειρωτικού κράτους, όπως στον Άγιο Δημήτριο του Κατσούρη, στην Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας, στον Άγιο Νικόλαο της Ροδιάς, στη μονή της Βλαχέρνας, στην Αγία Θεοδώρα στην Άρτα κ.α. Εκτός από τα ζητήματα της πολιτικής, της ιδεολογίας και του κοινωνικού πλαισίου της καλλιτεχνικής παραγωγής στο Δεσποτάτο της Ηπείρου, στην παρούσα διατριβή εξετάστηκαν τα εικονογραφικά προγράμματα των ναών, ζητήματα τεχνοτροπίας, τα ίχνη μετακινήσεων των ζωγράφων και η γενικότερη εικαστική παράδοση του 13ου αι.