Η πνευματική καθοδήγηση των μοναχών στην εμπειρία και τα κείμενα του οσίου Θεοδώρου του Στουδίτη

Abstract

This study explores the spiritual way St. Theodore the Stoudite guided his monks. Our focus was to trace his guiding monastic experience via the thorough study of his writings on monasticism. For this reason, much light is cast on how a monk’s life worked under Theodore’s monastic reformation. It became obvious that the coenobitic life is the result of the fraternal love between the abbot and the monks who rejoice in communal living. Emphasis, thus, was put on St. Theodore’s writings (Letters, Catecheses, Epigramms) and on the rest of the literature that make up the so called “Stoudite family” (Testament, Hypotyposis, Liturgical and Canonical writings); all of them describe the coenobitic frame of life. The heart of the thesis is the study of the everyday life of the Stoudite monk within the historical context. The main feature of Theodore’s monastic reformation is the free cooperation and voluntary submission to the rules and the abbot’s will. The abbot (hegoumenos), on the one hand, as the distinguished, spiritual guide becomes the centre of the monk’s life. Obedience, on the other hand, as the most basic commandment presupposes the renunciation of the self and the voluntary resignation of selfish and sinful will. That is the sole way for the monk to rediscover the real self. The preservation of this true self and its elevation to deification (theosis) is the chief goal in the monastic community. Following the monastic example, the whole Church becomes a coenobitic living organism, when everybody tries to discover the inner self through the real meaning of communication. Being part of the body of the Church is actually being part of the body of Christ. Church and Christ are identical. The monks living in unity encompass the unity of the whole church and the unity of the whole Church is resumed in monastic community, as well. Another target was to trace the spirit of the writer and discover his monastic experience. Spotting the “Stoudite Canon” in the whole work of St. Theodore helped fully understand the reasons why he practised such a pastoral guidance. The search and crossing of the information relevant to the internal structure and organisation of the Stoudite monastic community helped us present successfully St. Theodore’s coenobitic restoration (in terms of administrative organisation, liturgical life, offices, penances, spiritual efforts, virtues, coenobitic unity, common life). Besides, while studying St. Theodore’s work, we came across with various patrictic references. The presence of both the Fathers of the Church and the desert means either that his thoughts were enriched by them or he used them to support his own teaching. Typically, Theodore’s sources are Apostle Paul, Basil the Great, Dorotheos, the Sayings of the Fathers and the St. John’s Ladder. Only through the patristic well established experience does Theodore secure the Orthodox faith and its applied ethics. Subsequently, the influence and impact that his work had on future monastic movement is really impressive. Ascetic literature and liturgical life had been enriched with the possession of his works. The next Constantinopolitan byzantine monastic foundations had Theodore’s Rite as an example to imitate. The famous Athonite Typicon owes its existence to the Stoudite one. Apart from the various Typica, the liturgical reading of the Parva Catechesis and its so many manuscript editions have enabled us regard Theodore as an expert on byzantine monasticism. His sermons still resonate to date.

Η παρούσα εργασία πραγματεύεται το θέμα της πνευματικής καθοδήγησης των μοναχών, όπως την συναντούμε καταγεγραμμένη στα συγγράματα του Οσίου Θεοδώρου του Στουδίτου, κάτω από το πρίσμα της χριστιανικής ηθικής. Για το λόγο αυτό διερευνήσαμε και μελετήσαμε τα έργα εκείνα που απευθύνονται σε μοναχούς και μοναχές, τόσο σε επίπεδο επιστολογραφίας του αγίου όσο και σε επὶπεδο ασκητικών και κανονικών κειμένων, τα οποία καταρτίζουν την εσωτερική ζωή των μοναχών εντός της μονής τους. Συγκεκριμένα επιδιώξαμε να φέρουμε στο φώς τις πτυχές της διαποίμανσης των Στουδιτών μοναχών μέσα από το σύνολο της ασκητικής γραμματείας του εμπνευσμένου καθηγουμένου τους. Δόθηκε, λοιπὸν, έμφαση τόσο στα έργα της συγγραφικής παραγωγής του αγίου Θεοδώρου (Επιστολὲς, Κατηχήσεις, Επιγράμματα) όσο και στα λοιπά έργα της Στουδιτικής «οικογένειας» (Διαθήκη, Υποτύπωσις, λοιπά Κανονικολειτουργικά έργα) που περιγράφουν το αναμορφωμένο για την εποχή κοινοβιακὸ πλαίσιο ζωής των μοναχών. Η διεξοδική ανάλυση των όψεων της καθημερινής ζωής του Στουδίτη μοναχού με την παράλληλη αναφορὰ στο ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζυμώθηκε, αποτέλεσε την καρδιὰ της εργασίας μας. Συνολικὰ έγινε προσπάθεια να ανιχνευθεί το πνεύμα του συγγραφέα και η αποτυπωμένη έκφραση της κοινοβιακής του εμπειρίας. Η ολόπλευρη θέαση του «Στουδιτικού Κανόνα» βοήθησε να κατανοήσουμε πληρέστερα τους λόγους της άσκησης της συγκεκριμένης μοναχικής ποιμαντικής του αγίου. Η αναζήτηση και διασταύρωση των πληροφοριών σχετικά με τον τρόπο της εσωτερικής δομής και οργάνωσης του κοινοβίου της μονής των Στουδίου συνέβαλε στην συστηματική παρουσίαση της εν λόγω κοινοβιακής «αναγέννησης» (διοικητική οργάνωση, λατρευτικὴ ζωὴ, διακονήματα, επιτίμια, πνευματικός αγώνας, άσκηση και εργασία των αρετών, κοινοβιακή ενότητα, κοινωνία παθημάτων). Παράλληλα, η αντιπαραβολή και σύγκριση των πηγών διαφώτισε περισσότερο το νόημα της κοινοβιακής αναμόρφωσης. Έτσι, διαπιστώσαμε την πλούσια αναφορά στην προγενέστερη ασκητικὴ και πατερική γραμματεία που τροφοδότησε τη σκέψη του αγίου ενώ παράλληλα λειτούργησε ως ασφαλής πλοηγός των πράξεων και ενεργειών του. Ενδεικτικά αναφέρουμε την πυκνή παρουσία του Ἀποστόλου Παύλου, του Μεγάλου Βασιλείου, του Δωρόθεου Γάζης, του Γεροντικού και της Κλίμακας. Η επίμονη προσπάθεια του αγίου να διαφυλάξει τον απαράτρωτο χαρακτήρα του Ορθόδοξου δόγματος και της ηθικοπρακτικής εφαρμογής του αλλά και να διατηρήσει ανόθευτο το παραδοσιακό κοινοβιακό πνεύμα είναι εν συνόψει τα στοιχεία που καθορίζουν την προσφορά του στην Εκκλησία. Η επίδραση που άσκησε το έργο του στον κατοπινό μοναχικό κόσμο τόσο στην ασκητικὴ όσο και στην λειτουργική συνείδηση της Εκκλησίας υπήρξε αναμφισβήτητα εντυπωσιακή. Τα επόμενα μοναστηριακά Τυπικά της Κωνσταντινούπολης, του Άθωνα αλλά και της ευρύτερης Βυζαντινής επικράτειας «οικοδομούνται» με βάση το Στουδιτικό Τυπικό. Η λειτουργική ανάγνωση των Μικρών Κατηχήσεων και οι πολυάριθμες εκδόσεις της, ανέδειξαν τον άγιο Θεόδωρο ως μια αυθεντία του μεσοβυζαντινού μοναχισμού, που ο απόηχος του κηρύγματός του δεν θα πάψει να ακούγεται μέχρι τις μέρες μας.