Θεωρία και πράξη στον μελωδικό πολυτροπισμό της Ανατολής: μια συγκριτική ανάλυση των τροπικών συστημάτων των Οθωμανοτουρκικών Μακάμ και των Ινδουστανικών Raga

Abstract

The main purpose of this research is the investigation of determinant mechanisms and characteristics found in eastern melodic multimodality, through a multileveled comparison of two of its richest and most complicated representatives, the Hindustani (North-Indian) Ragas and the Ottoman-Turkish Makams. My research demonstrated on the one hand the existence of significant similarities and differences on the level of "grammar", "syntax" and "melodic pronunciation"; on the other hand it showed the joint delimitation of an eastern "philosophy" of non-tempered multimodality, defining a large number of melody types which present discrete melodic nuances. As a starting point of my research, I present a synopsis of the main theoretical standpoints in the field of Makam and Raga modal theories. Further to that, I attempted a mapping-determination of the types (based on their intervallic composition) and the statistical presence of modal entities constituting the two compared systems, by means of a revised model of "genera" found in contemporary modal theory of byzantine Octoechos. In the frame of this mapping, the self categorizing models of both modal systems have been taken into account. At the same time, relevant theoretical standpoints have been compared with results of contemporary computational ethnomusicology research, as well as with additional targeted computational analyses of recordings by outstanding performers of both traditions. Computational results certified the multi-intervallic and non-tempered nature of both traditions, as well as their differentiation concerning the dominance of neutral intervals and of "mild genera" in the Ottoman-Turkish Makams, in contrast with the almost complete absence of these elements in the Hindustani Ragas. Another important difference between the two systems, highlighted by their above mentioned mapping, is the dominant presence of major tense diatonic modal entities as well as entities with fewer than seven degrees (phenomenon of "transillience"), elements not found in the Makam system. The area of intersection of these modal maps came out to be the tense chromatic and the minor tense diatonic modes. The former of these two categories appeared to be the most interesting for our comparison, while at the same time containing approximately 1/4 of the total number of entities in both systems. For a further focus on the modal characteristics beyond intervallic composition, I selected the prevailing modal families Bhairav and Hicaz, both having a tense chromatic tetrachord of the form semitone - trisemitone - semitone founded on their finalis. At first the fundamental modes of both families were analyzed, namely the Raga Bhairav and the modal tetraptych of Hicaz, followed by the analysis of their modal branches summing up to 32 Ragas of the Bhairav and 26 Makams of the Hicaz families. The presentation and investigation of the modal entities of these two families contain a synopsis of their theoretical references, modal analysis of the collected compositions, plus transcription, modal and computational analysis of recordings found for each one of them. The performed comparative analysis demonstrated similarities as well as discrepancies in a wide variety of modal mechanisms and characteristics, concerning issues such as the fluidity and general philosophy of tonal management in correlation with phenomena of "melodic attractions", the melodic direction and the rigidness of melodic progression schemes, the usage of crooked melodic unfolding and "directional transillience", the determination of the tonal area of emphasis, the existence and role of a "general scale" in correlation with the positioning of each modes' finalis on it, the role of reference octave scales of modal entities and their analysis in tetrachordal and pentachordal subunits, the degree hierarchy and the different types of time and cadencial dominance, the role of stereotyped melodic phrases, the types of drone practices, the existence of composite modal entities along with the role of modulative parentheses in the development of modes, the position of the various modal morphemes on the Hood & Powers "continuum". For the majority of the above mentioned characteristics, deviations between theory and practice have been documented, a result, I argue, of the freedom inherent in the performance of traditions relying largely on orality and improvisation.

Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η διερεύνηση των προσδιοριστικών μηχανισμών και χαρακτηριστικών που απαντώνται στον ανατολικό μελωδικό πολυτροπισμό. Η διερεύνηση αυτή πραγματοποιείται, μέσα από μια πολυεπίπεδη σύγκριση δύο εκ των πλουσιότερων και πολυπλοκότερων εκπροσώπων του, των τροπικών συστημάτων των ινδουστανικών (βόρειο-ινδικών) Raga και των οθωμανοτουρκικών Makam. Η έρευνά μου κατέδειξε αφενός την ύπαρξη σημαντικών ομοιοτήτων και διαφορών σε επίπεδο "γραμματικής", "συντακτικού" και "μελωδικής προφοράς" ανάμεσα στα δύο υπό σύγκριση συστήματα, αφετέρου δε την από κοινού οριοθέτηση μιας ανατολικής "φιλοσοφίας" ασυγκέραστης πολυτροπικότητας, η οποία αποσαφηνίζει έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό μελωδιότυπων με διακριτές μελωδικές αποχρώσεις. Ως αφετηρία της έρευνάς μου επιλέχθηκε μια σύνοψη των επικρατέστερων βιβλιογραφικών αναφορών στο ζήτημα της τροπικής θεωρίας των Makam και των Raga. Για την χαρτογράφηση-προσδιορισμό του είδους (με βάση την διαστηματική σύσταση) και της στατιστικής παρουσίας των μελωδιότυπων που απαρτίζουν τα δύο υπό αντιπαραβολή τροπικά συστήματα, χρησιμοποιήθηκε ένα αναθεωρημένο μοντέλο των γενών της νεότερης τροπικής θεωρίας της βυζαντινής Οκταηχίας. Στα πλαίσια αυτής της χαρτογράφησης λήφθησαν υπ' όψιν τα "ίδια" ταξινομικά μοντέλα των δύο τροπικών συστημάτων. Ταυτόχρονα οι επικρατούσες θεωρητικές απόψεις αντιπαραβλήθηκαν με αποτελέσματα σύγχρονων μελετών από τον χώρο της υπολογιστικής εθνομουσικολογίας, καθώς και με στοχευμένες συμπληρωματικές υπολογιστικές αναλύσεις ηχογραφήσεων κορυφαίων εκπροσώπων των δύο παραδόσεων. Τα υπολογιστικά δεδομένα τεκμηρίωσαν την πολυδιαστηματική-ασυγκέραστη φύση των δύο παραδόσεων και ταυτόχρονα την διαφοροποίηση τους, όσον αφορά την κυρίαρχη παρουσία των ουδέτερων διαστημάτων και των μαλακών γενών στα οθωμανοτουρκικά Makam σε αντίθεση με τις ινδουστανικές Raga - στις τελευταίες τα στοιχεία αυτά απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά. Σημαντική επιπρόσθετη διαφοροποίηση μεταξύ των δύο συστημάτων που αναδείχθηκε από την χαρτογράφησή τους, αποτελεί η κυρίαρχη παρουσία των μειζόνων σκληρών διατονικών μορφωμάτων, καθώς και των μορφωμάτων με ελλιπείς βαθμίδες στο ινδουστανικό σύστημα, στοιχείων τα οποία απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά από το σύστημα των Makam. Το σημείο τομής στον τροπικό χάρτη των δύο συστημάτων αποτελούν οι σκληροί χρωματικοί και οι ελάσσονες σκληροί διατονικοί τρόποι, με την πρώτη κατηγορία να παρουσιάζει μεγαλύτερο συγκριτικό ενδιαφέρον αποτελώντας ταυτόχρονα ένα σημαντικό κομμάτι των συνολικών μορφωμάτων αμφότερων των συστημάτων με ποσόστωση της τάξης του 1/4 των τροπικών οντοτήτων τους. Ως πεδίο επικέντρωσης της διερεύνησης και αντιπαραβολής των συστημάτων όσον αφορά τα λοιπά τροπικά χαρακτηριστικά τους πέραν της διαστηματικής τους σύστασης, επιλέχθηκαν οι κυρίαρχες σκληρές χρωματικές τροπικές οικογένειες Bhairav και Hicaz, αμφότερες έχουσες ως θεμέλιο τους το σκληρό χρωματικό τετράχορδο τύπου ημιτόνιο-τριημιτόνιο-ημιτόνιο στην βάση τους. Σε πρώτο επίπεδο αναλύθηκαν τα κύρια μορφώματα των δύο οικογενειών, ήτοι η Raga Bhairav και το τροπικό τετράπτυχο Hicaz, ενώ στην συνέχεια αναλύθηκαν τα παρακλάδια τους αριθμώντας συνολικά 32 Raga της ευρύτερης οικογένειας Bhairav και 26 Makam της ευρύτερης οικογένειας του Hicaz. Η ανάλυση-διερεύνηση περιλαμβάνει σύνοψη των θεωρητικών αναφορών και τροπική ανάλυση όλων των ανευρεθεισών συνθέσεων καθώς και καταγραφή, τροπική και υπολογιστική ανάλυση των ηχογραφήσεων που συλλέχθηκαν για το κάθε μόρφωμα. Η διενεργηθείσα συγκριτική ανάλυση κατέδειξε ομοιότητες και διαφορές σε μια μεγάλη ποικιλία τροπικών μηχανισμών και χαρακτηριστικών που αφορούν θέματα όπως η ρευστότητα και η φιλοσοφία στην τονική διαχείριση σε συνδυασμό με φαινόμενα μελωδικών έλξεων, η μελωδική κατεύθυνση και ο βαθμός αυστηρότητας στον προσδιορισμό του τρόπου της μελωδικής ανάπτυξης, η χρήση μηχανισμών τεθλασμένης ανάπτυξης και κατευθυντικής αποσιώπησης βαθμίδων, ο προσδιορισμός της τονικής περιοχής έμφασης, η ύπαρξη και ο ρόλος της γενικής κλίμακας όπως και ο προσδιορισμός των βάσεων των μελωδικών μορφωμάτων πάνω σε αυτήν, ο ρόλος των οκταχορδικών κλιμάκων αναφοράς των μορφωμάτων και η ανάλυσή τους σε τετραχορδικές και πενταχορδικές υπομονάδες, η ιεράρχηση των βαθμίδων και οι διάφοροι τύποι χρονοκυριαρχίας και καταλήξεων, ο ρόλος στερεοτυπικών μελωδικών φράσεων, οι τύποι ισοκρατικών πρακτικών, η ύπαρξη σύνθετων τροπικών μορφωμάτων και μετατροπικών παρενθέσεων στην ανάπτυξη ενός μορφώματος και η θέση των μορφωμάτων του κάθε συστήματος στο συνεχές των Hood και Powers. Στην πλειοψηφία των παραπάνω τροπικών χαρακτηριστικών, τεκμηριώθηκαν αποκλίσεις μεταξύ θεωρίας και πράξης, οι οποίες, υποστηρίζω ότι απορρέουν από την ελευθερία που ενυπάρχει στην ερμηνεία παραδόσεων με έντονα προφορικό χαρακτήρα και με ισχυρό το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού.