Το σύστημα υγείας στην ελληνορωμαϊκή και βυζαντινή Αίγυπτο υπό το φως των παπύρων

Abstract

The subject of this paper is the study of the papyri and the texts written in similar writing materials (ostraca, wooden tablets and early parchment texts) of the Ptolemaic, Roman and Byzantine periods, which provide information on medical personnel, the practice of medical art, the treatment of the patients, the medical facilities and the equipment. At the same time, information from inscriptions, legal texts, literary and semi-literary medical papyri, and treatises of famous doctors of antiquity, such as Hippocrates, Galenus, Dioskouris, Horvousios, Soranos and Celsus, is also being exploited. The ultimate aim of this study is to highlight the relevant issues and to draw conclusions about the existence or non-existence of an organised health system in Egypt during the post-pharaohnic period. The thesis is divided into three broad sections, each of which is divided into sub-chapters. The first section is devoted to the study of papyri and written in relevant writing materials, which are related to the medical staff. In particular, texts related to the literacy of physicians, the acquisition of medical knowledge through apprenticeship, physicians practicing the medical profession (namely the manufacture and composition of drugs) and the specialisation of some doctors in the treatment of specific diseases, are mentioned. In addition, papyrus documents, ostraca, tablets and inscriptions provide information on the activation of physicians in the Roman and Byzantine army established in Egypt and on the existence of cleric physicians in Byzantine Egypt. A separate chapter is devoted to the study of papyrus texts related to the activation of so-called public physicians in Egypt, while the section ends with the commentary of papyri in which the social and economic status of medical practitioners of Greco-Roman Egypt (social and economic status, racial identification, women and slaves doctors, wages, property, taxation) are mentioned. Τhe second section is about private surgeries and hospitals in Egypt. Particularly, papyrus documents, ostraca and inscriptions inform about the operation of private surgeries (ἰατρεῖα) and military hospitals (valetudinaria) in Roman Egypt, as well as church, monastery and private piae causae in Byzantine Egypt (νοσοκομεῖα, κελεφοκομεῖα, ξενῶνες, ξενοδοχεῖα, γηροκομεῖα). The unit is integrated with texts dealing with hospitality places and inns, which were used by travelers in Egypt (καπηλεῖα, ταβέρναι, στάβλα, ἀλλαγαί, μοναί, ὁσπίτια). The ultimate aim of this study is to reveal information on the administration of such institutions, the number of people in distress, the building facilities, the duties of the employees, the management of their economic affairs. The third section is dedicated to the study of papyrus documents related to the use of medical instruments and other equipment by doctors. In particular, the relevant documents show the use of metallic surgical instruments (e.g. σμῖλαι, σπάθια, ξυράφια), tool boxes and other storage facilities (e.g. φαρμακοθῆκαι, πυργίσκοι), containers (e.g. κυάθια, σικῦαι), and therapeutic fabrics (e.g. ἐπίδεσμοι, σπληνία, ῥάκη) and sponges (σπόγγοι).

Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη των παπυρικών και των γραμμένων σε συναφείς φορείς γραφής (όστρακα ή ξύλινες πινακίδες) εγγράφων της πτολεμαϊκής, ρωμαϊκής και βυζαντινής Αιγύπτου, τα οποία παρέχουν πληροφορίες σχετικά με το ιατρικό προσωπικό, την άσκηση της ιατρικής τέχνης, τους χώρους θεραπείας και νοσηλείας ασθενών και τον ιατρικό εξοπλισμό των γιατρών. Παραλλήλως αξιοποιούνται πληροφορίες από επιγραφές, νομικά κείμενα, λογοτεχνικά και ημιλογοτεχνικά ιατρικά παπυρικά αποσπάσματα και πραγματείες διάσημων γιατρών της αρχαιότητας, όπως του Ιπποκράτη, του Γαληνού, του Διοσκουρίδη, του Ορειβάσιου, του Σωρανού και του Κέλσου. Απώτερος σκοπός της μελέτης αυτής είναι τόσο η ανάδειξη των σχετικών με τα παραπάνω ζητήματα κειμένων, όσο και η συναγωγή συμπερασμάτων για την ύπαρξη ή την ανυπαρξία οργανωμένου συστή-ματος υγείας στη χώρα του Νείλου κατά τη μεταφαραωνική περίοδο. Η εργασία χωρίζεται σε τρεις εκτενείς ενότητες, καθεμία από τις οποίες διαιρείται σε επιμέρους κεφάλαια. Η πρώτη ενότητα είναι αφιερωμένο στη μελέτη παπύρων και γραμμένων σε συναφείς φορείς γραφής κειμένων, τα οποία σχετίζονται με το ιατρικό προσωπικό. Συγκεκριμένα, μελετώνται κείμενα που αναφέρονται στην εγγραμματοσύνη των ἰατρῶν, στην απόκτηση της ιατρικής γνώσης μέσω της μαθητείας, στην άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος από τους γιατρούς, δηλαδή στην παρασκευή και σύσταση φαρμακευτικών ουσιών και στην ύπαρξη γιατρών εξειδικευμένων στη θεραπεία συγκεκριμένων νοσημάτων. Επιπλέον, παπυρικά έγγραφα, όστρακα, πινακίδες και επιγραφές παρέχουν πληροφορίες για δραστηριοποίηση ἰατρῶν στο πλαίσιο του εγκατεστημένου στην Αίγυπτο ρωμαϊκού και βυζαντινού στρατού και για την ύπαρξη κληρικών ἰατρῶν στη βυζαντινή Αίγυπτο. Ξεχωριστό κεφάλαιο καταλαμβάνει η μελέτη παπυρικών εγγράφων που αναφέρονται στη δραστηριοποίηση των λεγόμενων δημοσίων ἰατρῶν στη μεταφαραωνική Αίγυπτο, ενώ η ενότητα ολοκληρώνεται με τον σχολιασμό παπύρων που κάνουν λόγο για το κοινωνικό και οικονομικό status των ιατρικών λειτουργών της ελληνορωμαϊκής Αιγύπτου (κοινωνική ανέλιξη, ιατρικά σωματεία, φυλετικός προσδιορισμός, γυναίκες και δούλοι ἰατροί, αμοιβές, περιουσιακά στοιχεία, φορολόγηση). Στη δεύτερη ενότητα γίνεται λόγος για τα θεραπευτήρια και τους χώρους νοσηλείας των ασθενών στην Αίγυπτο. Συγκεκριμένα, αναλύονται παπυρικά έγγραφα, όστρακα και επιγραφές που πληροφορούν για τη λειτουργία ιδιωτικών ἰατρείων και στρατιωτικών νοσοκομείων (valetudinaria) στη ρωμαϊκή Αίγυπτο, καθώς και εκκλησιαστικών, μοναστηριακών και ιδιωτικών ευαγών ιδρυμάτων στη βυζαντινή Αίγυπτο (νοσοκομείων, κελεφοκομείων, ξενώνων, ξενοδοχείων, γηροκομείων). Η ενότητα ολοκληρώνεται με την πραγμάτευση κειμένων που αναφέρονται σε χώρους φιλοξενίας και ανάπαυλας ταξιδιωτών στην Αίγυπτο (καπηλεῖα, ταβέρνας, στάβλα, ἀλλαγάς, μο¬νάς, ὁσπίτια). Απώτερος στόχος της πραγμάτευσης αυτής είναι η αναζήτηση πληροφοριών σχετικά με τη διοίκησης των ιδρυμάτων, τον αριθμό των αναξιοπαθούντων, τις κτηριακές εγκαταστάσεις, τα καθήκοντα των εργαζομένων και τη διαχείριση των οικονομικών τους. Η τρίτη ενότητα είναι αφιερωμένη στη μελέτη παπυρικών εγγράφων που σχετίζονται με τη χρήση ιατρικών εργαλείων και λοιπού εξοπλισμού από ἰατρούς. Συγκεκριμένα, στα σχετικά έγγραφα μαρτυρείται χρήση μεταλλικών χειρουργικών εργαλείων (π.χ. σμιλῶν, σπαθίων, ξυραφίων), εργαλειοθηκών και άλλων αποθηκευτικών χώρων (π.χ. φαρμακοθηκῶν, πυργίσκων), δοχείων και λοιπών κοίλων σκευών (π.χ. κυαθίων, σικύων), αλλά και υφασμάτων (π.χ. ἐπιδέσμων, σπληνίων, ῥακῶν) και θεραπευτικών σπόγγων.