Επιφανίου Κύπρου «Πανάριον»: έρευνα επί των πηγών του έργου

Abstract

Saint Epiphanius, bishop of Constantia on the island of Cyprus and author of "Panarion", was born of Christian parents around 315 AD. in the village Besanduk of Eleutheropolis in Palestine. At a young age, he went to study in Egypt where he lived an ascetic life. Later, he returned to his homeland where he founded a monastery. He was ordained priest and became the abbot of the monastery. At that time, the Christian world suffered heavily from heresies, schisms and various groups operating within the Church or in parallel with it. The reputation of Epiphanius, due to his erudition, the knowledge of languages and especially his struggles for the protection of Orthodoxy, led to his ordination in 367 AD, when he was visiting Cyprus, as bishop of Constantia, i.e. Archbishop of Cyprus. His struggles for defending Orthodoxy were many: writing letters and extensive theological writings, traveling, teaching, preaching. His interest in Orthodoxy was intense, so he was unable to avoid conflicts even with Orthodox bishops. Saint Epiphanius died in 403 AD during his return from Constantinople, where he had gone to an attempt to achieve condemnation of Origen's teaching.Many people were asking Saint Epiphanius for counseling and texts against heresies. The two most extensive of his writings against heresies were Ancoratus (a kind of short dogmatics, especially with regard to the Holy Trinity) and Panarion, where he deals with previously known heresies, including the schisms, but also Barbarism, Scythianism, Judaism, Hellenism, i.e. four historical periods before Christ. Thus, the number of heresies reaches eighty, as are the concubines mentioned in the Song of Songs (6, 7), while the Church is the one and only queen. The eighty heresies (twenty pre-Christian and sixty after Christ) are divided into seven volumes, in which the three books of Panarion are divided. For every sect Saint Epiphanius, as a person of varied interests, records information that he personally gathered from the testimonies of heretics and others, the writings of heretics and previous fathers and other ecclesiastical or profane writers and also from apocrypha. Finding all his information was not easy, because some of these heresies had already disappeared at the time of Panarion's writing. So for every heresy he offers information about its beliefs, where are its followers, in most cases who is its leader and biographical details or details about its known followers. The description is more extensive for the heresies from Saint Epiphanius' time (e.g. Aryanism), or for those which have a particular interest to him, because their writings are still in use (origenist groups). Epiphanius is particularly interesting because of his views on the affinity and the relations of some heresies (origin, evolution, etc.). As he mentions, he considers it unnecessary to give answer to some heretic beliefs. For the rest of them it gives a brief or extensive answer, often using short or extensive conclusions from earlier ecclesiastical writers such as Hippolytus of Rome, Irenaeus of Lyon, Methodius of Olympus etc. Because basically the heresies deny some writings of the Holy Scripture, Saint Epiphanius uses the Old Testament and especially the New Testament, to overthrow their beliefs. Modern research shows that he has taken into account the texts of ancient Greek writers, ecclesiastical writers (and of course apologists who wrote against heresies), but also of the Jews and other peoples of the region. The small or great interest that caused a heresy and the multitude of elements that it had, determined the size of the text he wrote about it. Some of the information he recorded were not tested satisfactorily, mainly because of objective difficulties to control during his time.The description of the heresies is preceded by the letter sent by two abbots from the region of Coele Syria to Saint Epiphanius, asking him to send them a text concerning the heresies, as well as Saint Epiphanius' answer to them (Proem I). In his answer, Saint Epiphanius explains why he uses the name Panarion for his writing: it is a box of medicines for the treatment of those affected by the heresies. The letter was written after the establishment of Saint Epiphanius as bishop of Constantia. The fact that there is a second Proem (Proem II) shows that before the letter of the two abbots existed a relevant text of Saint Epiphanius. The Panarion took shape in the early years of Saint Epiphanius' prelacy in Cyprus, probably in the period 374-377 AD. The text of Panarion ends with the text De Fide (summary of the true faith), which, among other things, also gives instructions on everyday life. Panarion is an apologetic work by which Saint Epiphanius attempted to cope with the crisis that caused the various heresies in the Church, but also to spiritually help the faithful people. The form of the text of Panarion shows that a significant part of it was in the form of sermons of St. Epiphanius to his flock. In his writings, Saint Epiphanius emerges as the greatest apologist of the 4th century AD.In seven parts of Panarion there are "Recapitulations" (Anacephaleosis), i.e. summaries of the text of the eighty heresies. Modern research accepts that they do not come from St. Epiphanius' stylus but from its immediate environment.The importance of the Panarion is very great because:a. It gives a lot of information about the heresies and the cultural environment of the writing period. It is indicative the fact that it lists dozens of titles of writings used by heretics, and sometimes indicated which of them the heretics used more than others. The discovery of the manuscripts of Nag Hammadi in Egypt in 1946 confirmed the existence of several of these writings.b. It contains excerpts or entire works of Epiphanius himself, of other ecclesiastical writers, but also of heretics and apocrypha, rescuing some of them.c. With its "Digressions" the Panarion gives a lot of information about the knowledge and the perceptions of his time and several historical facts.d. It gives information on how to deal with the heresies, the political power and the relations of Christians with each other and with their social surroundings.The life and the entire activity of Saint Epiphanius placed him among the saints.The Panarion was a source for later ecclesiastical writers, as a work that gives prominence to the Bible and the Church's Tradition. That is why it was loved and used a great frequently. The Panarion has had several editions, especially after the 1860s. Several studies have been done on various parts of the Panarion and the first translations into European languages of the entire work have been made ever since.This paper comes to complement a gap in the study of the Panarion: the study of the sources of Panarion and the ways in which St. Epiphanius used them in order to write it.

Ὁ Ἅγιος Ἐπφάνιος, ἐπίσκοπος Κωνσταντίας τῆς νήσου Κύπρου καί συγγραφέας τοῦ «Παναρίου», γεννήθηκε άπό χριστιανούς γονεῖς περί τό 315 μ.Χ. στήν κοινότητα Βησανδούκη τῆς Ἐλευθερούπολης τῆς Παλαιστίνης. Σέ νεαρή ἡλικία μεταβαίνει γιά σπουδές στήν Αἴγυπτο, ὅπου βιώνει τήν ἀσκητική ζωή. Ἀργότερα ἐπέστρεψε στήν πατρίδα του, ἵδρυσε μονή, χειροτονήθηκε πρεσβύτερος καί ἔγινε ἡγούμενος τῆς μονῆς. Τήν περίοδο αὐτή ὁ Χριστιανικός κόσμος ταλαιπωρεῖται ἔντονα ἀπό αἱρέσεις, σχίσματα καί διάφορες ὁμάδες πού δροῦν ἐντός τῆς Ἐκκλησίας ἤ παράλληλα με αὐτή. Ἡ φήμη τοῦ Ἐπιφανίου, λόγω τῆς εὐρυμάθειάς, τῆς γλωσσομάθειας καί κυρίως τῶν ἀγώνων του γιά προάσπιση τῆς Ὀρθοδοξίας, εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τό 367 μ.Χ., ὅταν ἐπισκεπτόταν τήν Κύπρο, νά χειροτονηθεῖ ἐπίσκοπος Κωνσταντίας, δηλ. ἀρχιεπίσκοπος Κύπρου. Οἱ ἀγῶνες του γιά προάσπιση τῆς Ὀρθοδοξίας πολλοί: συγγραφή ἐπιστολῶν καί ἐκτενέστερων συγγραμμάτων, ταξίδια, διδασκαλία, κηρύγματα. Τό ἐνδιαφέρον του γιά τήν Ὀρθοδοξία ἦταν ἔντονο, γι’ αὐτό δεν κατάφερε νά ἀποφύγει συγκρούσεις ἀκόμη καί μέ ὀρθόδοξους ἐπισκόπους. Ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος ἀπεβίωσε τό 403 μ.Χ., κατά τή διάρκεια τῆς ἐπιστροφῆς του ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη, ὅπου εἶχε μεταβεῖ σέ μιά προσπάθεια νά ἐπιτύχει τήν καταδίκη τῆς διδασκαλίας τοῦ Ὠριγένη.Πολλοί ἀπευθύνονταν στόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο γιά συμβουλές καί κείμενα κατά τῶν αἱρέσεων. Τά δύο ἐκτενέστερα ἐναντίον τῶν αἱρέσεων συγγράμματά του εἶναι ὁ Ἀγκυρωτός (εἶδος σύντομης Δογματικῆς, ἰδίως ὅσον ἀφορᾶ τήν Ἁγία Τριάδα) καί τό Πανάριον, ὅπου ἀσχολεῖται μέ τίς μέχρι τότε γνωστές αἱρέσεις, στίς ὁποῖες περιλαμβάνει καί τά σχίσματα, ἀλλά καί τόν βαρβαρισμό, τό Σκυθισμό, τόν Ἰουδαϊσμό καί τόν Ἑλληνισμό, δηλαδή τέσσερις ἱστορικές περιόδους προ Χριστοῦ. Ἔτσι, ὁ ἀριθμός τῶν αἱρέσεων φθάνει τις ὀγδόντα, ὅσες καί οἱ παλλακίδες πού ἀναφέρει τό Ἅσμα Ἁσμάτων (6,7), ἐνῶ ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἡ μία καί μοναδική βασίλισσα. Οἱ ὀγδόντα αἱρέσεις (εἴκοσι προχριστιανικές καί ἑξήντα μετά Χριστόν) κατανέμονται στούς ἑπτά τόμους, στούς ὁποίους διαιροῦνται τά τρία βιβλία τοῦ Παναρίου. Γιά κάθε αἵρεση ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος ὡς ἄνθρωπος ποικίλων ἐνδιαφερόντων καί πολυσυλλεκτικός, καταγράφει πληροφορίες πού ἔχει ἀπό ἰδίαν ἀντίληψη μαρτυρίες αἱρετικῶν καί ἄλλων, συγγράμματα τῶν αἱρετικῶν ἀλλά καί προγενέστερων πατέρων καί ἄλλων ἐκκλησιαστικῶν καί μή συγγραφέων καί άπόκρυφα κείμενα. Ἡ ἐξεύρεση πληροφοριῶν δέν ἦταν εὔκολη ὑπόθεση, γιατί κάποιες ἀπό αὐτές τίς αἱρέσεις εἶχαν ἤδη ἐκλείψει κατά τήν περίοδο πού συγγράφει τό Πανάριον. Ἔτσι, γιά κάθε αἵρεση δίνει πληροφορίες γιά τίς δοξασίες της, ποῦ ἔχει ὀπαδούς, στίς πλεῖστες περιπτώσεις ποιός εἶναι ὁ ἡγέτης της καί τυχόν βιογραφικά στοιχεῖα του ἡ γνωστά στελέχη της.Ἡ περιγραφή εἶναι ἐκτενέστερη γιά αἱρέσεις σύγχρονες τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου (π.χ. ἀρειανισμός) ἤ πού προκαλοῦν τό ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον του, γιατί τά συγράμματά τους ἐξακολουθοῦν νά χρησιμοποιοῦνται (ὠριγενιστικές ὁμάδες). Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον προκαλεῖ μέ τίς ἀπόψεις του γιά τή συγγένεια καί τή σχέση κάποιον αἱρέσεων (προέλευση, έξέλιξη κ.ἄ.). Ὅπως ἀναφέρει ὁ ἴδιος, γιά κάποιες δοξασίες τῶν αἱρέσεων κρίνει ἀνάξιο νά δώσει ἀπάντηση. Γιά τίς ὑπόλοιπες δοξασίες δίνει σύντομη ἤ ἐκτενῆ ἀπάντηση, συχνά χρησιμοποιώντας σύντομα ἤ ἐκτενῆ συμπεράσματα ἀπό προγενέστερους ἐκκλησιαστικούς συγγραφεῖς, ὅπως ὁ Ἱππόλυτος Ρώμης, ὁ Εἰρηναῖος Λυῶνος, ὁ Μεθόδιος Ὀλύμπου κ.ἄ. Ἐπειδή οὐσιαστικά οἱ αἱρέσεις ἀμφισβητοῦν κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς, γι’ αὐτό ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος χρησιμοποιεῖ τήν Παλαιά Διαθήκη καί ἰδιαίτερα την Καινή Διαθήκη, γιά νά ἀνατρέψει τίς δοξασίες τους. Ἡ σύγχρονη ἔρευνα δείχνει ὅτι εἶχε ὑπόψη του κείμενα τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων συγγραφέων, ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων (καί μάλιστα τῶν ἀντιρρητικῶν πού ἔγραψαν ἐναντίον τῶν αἱρέσεων), ἀλλά καί τῶν Ἰουδαίων καί ἄλλων λαῶν τῆς περιοχῆς. Τό μικρό ἤ μεγάλο ἐνδιαφέρον πού προκαλοῦσε μιά αἵρεση καί τό πλῆθος τῶν στοιχείων πού εἶχε καθόρισαν καί τό μέγεθος τοῦ κειμένου πού ἔγραψε γι’ αὐτή. Κάποια ἀπό τά στοιχεῖα πού καταγράφει δέν εἶχαν ἐλεγχθεῖ ἱκανοποιητικά καί αὐτό κυρίως λόγω ἀντικειμενικῶν δυσκολιῶν γιά ἔλεγχο τήν ἐποχή του.Τῆς περιγραφῆς τῶν αἱρέσεων προηγεῖται ἡ ἐπιστολή πού ἔστειλαν δύο ἡγούμενοι ἀπό τήν περιοχή τῆς Κοίλης Συρίας πρός τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο, ζητώντας ἀπό αὐτόν νά τούς στείλει κείμενο σχετικό μέ τίς αἱρέσεις, καθώς καί ἡ ἀπάντηση τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου σ’ αὐτούς (Προοίμιο α΄). Στήν ἀπάντησή του ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος ἐξηγεῖ γιατί χρησιμοποιεῖ τό ὄνομα Πανάριον γιά τό σύγγραμά του: εἶναι κιβώτιο μέ φάρμακα γιά θεραπεία αὐτῶν πού προσβάλλονται ἀπό τίς αἱρέσεις. Ἡ ἐπιστολή γράφτηκε μετά τήν ἐγκαθίδρυση τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου ὡς ἐπισκόπου Κωνσταντίας. Τό γεγονός ὅτι ὑπάρχει δεύτερο Προοίμιο (Προοίμιο β΄) δείχνει ὅτι προϋπῆρχε τῆς Ἐπιστολῆς τῶν δύο ἡγουμένων σχετικό κείμενο τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου. Τό Πανάριον πῆρε τή μορφή του στά πρῶτα χρόνια τῆς ἀρχιερατείας τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου στήν Κύπρο, πιθανῶς τήν περίοδο 374-377 μ.Χ. Τό κείμενο τοῦ Παναρίου τελειώνει μέ τό Λόγο Περί Πίστεως, στόν ὁποῖο, μεταξύ ἄλλων, δίνει καί ὁδηγίες γιά θέματα τῆς καθημερινῆς ζωῆς.Τό Πανάριον εἶναι ἕνα ἀντιρρητικό ἔργο, μέ τό ὁποῖο ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος προσπάθησε νά ἀντιμετωπίσει τήν κρίση πού προκαλούσαν στήν Ἐκκλησία οἱ ποικίλες αἱρέσεις, ἀλλά καί νά οἰκοδομήσει πνευματικά τούς πιστούς. Ἡ μορφή τοῦ κειμένου τοῦ Παναρίου δείχνει ὅτι σημαντικό μέρος του εἶχε τή μορφή ὁμιλιῶν τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου πρός τό ποίμνιό του. Μέ τά συγγράμματά του ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος ἀναδεικνύεται στόν μεγαλύτερο ἀντιρρητικό συγγραφέα τοῦ 4ου μ.Χ. αἰῶνα.Σέ ἑπτά μέρη τοῦ Παναρίου ὑπάρχουν «Ἀνακεφαλαιώσεις», δηλαδή περιλήψεις τοῦ κειμένου τῶν ὀγδόντα αἱρέσεων. Ἡ σύγχρονη ἔρευνα δέχεται ὅτι δέν προέρχονται ἀπό τή γραφίδα τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου ἀλλά ἀπό τό ἄμεσο περιβάλλον του.Ἡ σημασία τοῦ Παναρίου εἶναι πολύ μεγάλη, γιατί;α. Δίνει πολλές πληροφορίες γιά τίς αἱρέσεις καί τό πολιτιστικό καί γενικά τό περιβάλλον τῆς ἐποχῆς πού γράφει. Εἶναι ἐνδεικτικό ὅτι ἀναφέρει δεκάδες ὀνόματα συγγραμμάτων πού χρησιμοποιοῦσαν οἱ αἱρετικοί καί κάποτε ποιά ἀπό αὐτά χρησιμοποιοῦσαν περισσότερες ἀπό μία αἱρέσεις καί ποιές. Ἡ ἀνακάλυψη τῶν χειρογράφων τοῦ Nag Hammadi στήν Αἴγυπτο τό 1946 ἐπιβεβαίωσε τήν ὕπαρξη ἀρκετῶν ἀπό τά συγγράμματα αὐτά. β. Περιέχει ἀποσπάσματα ἤ ὁλόκληρα ἔργα τοῦ ἰδίου τοῦ Ἐπιφανίου, ἄλλων ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, ἀλλά καί αἱρετικῶν καί ἀπόκρυφα, διασώζοντας κάποια ἀπό αὐτά.γ. Μέ τίς «Παρεκβάσεις» πού περιέχει δίνει πάρα πολλές πληροφορίες γιά τίς γνώσεις καί τίς ἀντιλήψεις τῆς ἐποχῆς του καί ἀρκετά ἱστορικά στοιχεῖα. δ. Δίνει πληροφορίες γιά τούς τρόπους ἀντιμετώπισης τῶν αἱρέσεων, τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας καί τῶν σχέσεων τῶν Χριστιανῶν μεταξύ τους καί μέ τόν κοινωνικό περίγυρό τους.Ὁ βίος καί ἡ ὅλη δράση του Ἁγίου Ἐπιφανίου τόν κατέταξε στή χορεία τῶν Ἁγίων.Τό Πανάριον ἀπετέλεσε πηγή γιά τούς μεταγενέστερους ἐκκλησιαστικούς συγγραφεῖς, ὡς ἕνα ἔργο πού προβάλλει τήν Ἁγία Γραφή καί τήν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, ἀγαπήθηκε καί χρησιμοποιήθηκε πολύ.Τό Πανάριον γνώρισε ἀρκετές ἐκδόσεις, μέ πιό συστηματικές αὐτές ἀπό τή δεκαετία τοῦ 1860. Ἀρκετές μελέτες ἔγιναν καί γίνονται γιά διάφορα μέρη τοῦ Παναρίου, ἐνῶ ἔγιναν καί οἱ πρῶτες μεταφράσεις ὁλόκληρου τοῦ ἔργου σέ εὐρωπαϊκές γλῶσσες.Ἡ παροῦσα ἐργασία ἔρχεται νά συμπληρώσει ἕνα κενό πού ὑπῆρχε στήν ἔρευνα γιά τό Πανάριον: νά μελετήσει τίς πηγές τοῦ ἔργου καί τούς πικοίλους τρόπους πού τίς χρησιμοποίησε ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος γιά τή συγγραφή του.