Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης: αρχιτεκτονική και γλυπτός διάκοσμος

Abstract

In its present state, Acheiropoietos basilica comprises a phenomenally preserved, typical example of the three-aisled timber-roofed basilica, of the so called Hellenistic type, with narthex and galleries, thus fitting more than any of the monuments maintained in Thessaloniki to the standardized Early Byzantine ecclesiastical architecture. Due to the overall symmetry of its architectural form and the presumable homogeneity of its original sculptural decoration, Acheiropoietos is usually considered as the last maintained architectural composition of the city that still echoes the aesthetics of the Late Antiquity. However, despite the presumable typological inalterability of the monument throughout the fifteen centuries upon its foundation, the building has suffered several devastations, caused mainly by the intense seismic activity of Thessaloniki and its region. Every time the more or less severe damage hazards caused by the historical earthquakes of Thessaloniki were rehabilitated in the framework of a restoration project, characterized by the architectural trends, the building methods and materials of the corresponding—Byzantine, Ottoman or even Modern—period.Based on evidence concerning the structural phases of the basilica, it seems that apart from the Early Byzantine structure, preserved mainly in the ground floor level of the basilica, the building maintains in its present state traces of five major reconstructions along with minor repairs.The present PhD dissertation examines thoroughly the architecture and the multiple structural phases of the basilica along with a typological and morphological analysis of its sculptural decoration. At the same time, by means of written and visual sources the same study attempts to outline the history of Acheiropoietos basilica from its erection until the dawn of the twentieth century, in order to highlight the role that the basilica played in different historical periods, as well as to showcase its significance for both the religious and sociopolitical life of the Thessaloniki during the Byzantine and the Ottoman period.

Η Αχειροποίητος αποτελεί στη σημερινή της μορφή τυπικό παράδειγμα τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, του καλούμενου ελληνιστικού τύπου, με νάρθηκα και υπερώα, αντικατοπτρίζοντας περισσότερο από οιοδήποτε σωζόμενο μνημείο της Θεσσαλονίκης την πιο χαρακτηριστική έκφανση της πρωτοβυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Λόγω δε της συμμετρικής εν τω συνόλω ανάπτυξης της αρχιτεκτονικής μορφής της και της μορφολογικής ομοιογένειας του αρχικού γλυπτού διακόσμου της, η Αχειροποίητος μπορεί να θεωρηθεί ως η αρτιότερα διατηρούμενη αρχιτεκτονική σύνθεση της ύστερης αρχαιότητας στη Θεσσαλονίκη, που συνεχίζει να απηχεί τις αισθητικές αξίες του αρχαίου κόσμου.Ωστόσο, ο ναός κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης —πλέον των δεκαπέντε αιώνων— ιστορίας του, αν και φαινομενικά παρέμεινε τυπολογικά αναλλοίωτος, δέχτηκε πολυάριθμες επισκευαστικές επεμβάσεις για την αποκατάσταση δομικών προβλημάτων που οφείλονταν σε επάλληλες καταπονήσεις του φορέα από την περιοδικά έντονη σεισμική δραστηριότητα της Θεσσαλονίκης και της περιοχής της. Σε κάθε περίπτωση τα δομικά προβλήματα αντιμετωπίζονταν με εκτενή προγράμματα αποκατάστασης, που παρά το γεγονός ότι αποκαθιστούσαν τον αρχιτεκτονικό τύπο του πρωτοτύπου, διαφοροποιούνταν ως προς τα επί μέρους μορφολογικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά, ακολουθώντας διαφορετικά αρχιτεκτονικά πρότυπα, και εφαρμόζοντας αρχιτεκτονικές μορφές με τρόπους και υλικά δόμησης χαρακτηριστικά της —βυζαντινής, οθωμανικής ή ακόμη και της νεώτερης— περιόδου, κατά τις οποίες υλοποιήθηκαν.Βάσει ποικίλων ενδείξεων που ανιχνεύονται στις τοιχοποιίες του ναού και οφείλονται σε διαφορετικές δομικές ή επισκευαστικές φάσεις, διαπιστώνεται ότι πέρα από τη φάση ίδρυσης της πρωτοβυζαντινής βασιλικής, που διατηρήθηκε κατά το πλείστον στο επίπεδο του ισογείου, το κτήριο διατηρεί στην παρούσα κατάσταση δομικά κατάλοιπα πέντε εκτενών αποκαταστάσεων, σε συνδυασμό με μικρότερες επισκευαστικές επεμβάσεις τοπικού χαρακτήρα.H παρούσα εργασία εξετάζει την αρχιτεκτονική και τις ποικίλες δομικές φάσεις του ναού, σε συνδυασμό με την τυπολογική και μορφολογική ανάλυση του γλυπτού του διακόσμου. Παράλληλα, με τη βοήθεια γραπτών και εικαστικών μαρτυριών επιχειρείται η σκιαγράφηση της ιστορίας της Αχειροποιήτου από την ίδρυσή της έως τις αρχές του 20ου αιώνα, με σκοπό να αναδειχθεί ο ρόλος της βασιλικής στην εκάστοτε ιστορική περίοδο και να υπογραμμιστεί η σημασία του μνημείου για τη θρησκευτική και κοινωνική ζωή της πόλης τόσο κατά τη βυζαντινή όσο και κατά την οθωμανική περίοδο.