Αλτρουισμός, ορθολογικότητα και ηθική στην ατομική συμπεριφορά και στην επιχειρησιακή πρακτική

Abstract

[...] Στόχος της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η διερεύνηση και η εξέταση της αλτρουιστικής συμπεριφοράς στο άτομο. Τα ερωτήματα που αποπειράται να απαντήσει η έρευνά μας είναι τα εξής: Πώς ορίζεται και εξηγείται μια αλτρουιστική πράξη; Είναι αγνή ή γίνεται για άλλους σκοπούς; Πόσο εξαρτημένη είναι από το ατομικό συμφέρον και τι ρόλο διαδραματίζουν διάφορα συναισθήματα (όπως αγάπη, ενσυναίσθηση, συμπάθεια, ντροπή, ενοχές), ηθικές αξίες και κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς; Στα ζώα παρατηρείται αλτρουισμός κι αν ναι τι κοινό έχει με τον άνθρωπο; Πόσο χρήσιμος και ωφέλιμος είναι εν τέλει ο αλτρουισμός; Αφού δομηθεί μια θεωρία για τον αλτρουισμό σε ατομικό επίπεδο, θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε αν αυτό το μοντέλο είναι συμβατό με άλλες ομάδες ατόμων που μπορούν να λειτουργούν ως μονάδα όσον αφορά στη λήψη αποφάσεων, όπως η επιχείρηση, που κύριος και ίσως μοναδικός σκοπός της είναι το κέρδος. Ενδεικτικά ερωτήματα που εγείρονται είναι τα εξής: Στην επιχείρηση, που αποτελεί το ιδανικό μέρος επικύρωσης της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής, υπάρχει περιθώριο για αλτρουισμό και ηθική συμπεριφορά; Η υποτιθέμενη αλτρουιστική συμπεριφορά, που μπορεί να παρατηρηθεί εντός μιας εταιρίας ή από την ίδια την εταιρία, είναι αγνός αλτρουισμός ή συγκαλυμμένο ατομικό συμφέρον; Αυτό που μοιάζει με ηθική συμπεριφορά συνιστά το αποτέλεσμα της κυριαρχίας της επιχειρησιακής ηθικής ή των κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς που είναι αναγκαίες προϋποθέσεις για την καλή λειτουργία της επιχείρησης ή μηχανισμοί που μειώνουν τα διάφορα κόστη; Πώς είναι δυνατό η επιχειρησιακή ηθική να συμφιλιωθεί και να συγκεραστεί με το χρηματικό κέρδος που αποτελεί το προφανές και κυρίαρχο κίνητρο της επιχείρησης; Η παρούσα διδακτορική διατριβή χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα διερευνάται και εξετάζεται ο αλτρουισμός σε ατομικό επίπεδο στα πλαίσια της διεπιστημονικής συζήτησης που διεξάγεται στις κοινωνικές επιστήμες. Ειδικότερα, αναλύονται οι κυριότερες θεωρίες και μελέτες για τον αλτρουισμό που αναπτύχθηκαν από την ψυχολογία και τις νευροεπιστήμες, την κοινωνική βιολογία, τα οικονομικά, που κατέχουν το σημαντικότερο ρόλο σε συνδυασμό με την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία και φυσικά την ηθική φιλοσοφία. Μέσα από αυτή την ενότητα καθίσταται σαφές το ότι η συζήτηση για τον αλτρουισμό κάθε άλλο παρά μονοσήμαντη είναι λόγω της διασύνδεσης και αλληλοσυμπλήρωσης θεωριών που προέρχονται από διαφορετικά επιστημονικά πεδία. Τα κυριότερα εννοιολογικά εργαλεία που χρησιμοποιούνται και κυριαρχούν στη διεθνή συζήτηση είναι η ενσυvαίσθηση (empathy), ο ανταποδοτικός αλτρουισμός (reciprocal altruism), η εγκλείουσα αρμοστικότητα (inclusive fitness), η θεωρία της ορθολογικής επιλογής (rational choice theory), η θεωρία περί αμοιβαιότητας (reciprocity) και η θεωρία για τους κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς (social norms). Η ως άνω συζήτηση καταλήγει σε μεγαλύτερη ανάλυση της διάκρισης της αλτρουιστικής συμπεριφοράς σε κίνητρα και πράξη, τα οποία εξετάζονται διεξοδικά στη δεύτερη ενότητα. Τα επιστημονικά πεδία που διασαφηνίζουν και εξηγούν επαρκέστερα αυτή τη διάκριση είναι τα πειράματα των νευροεπιστημών, που διαφωτίζουν και ενισχύουν τις υποθέσεις των οικονομικών θεωριών. Οι απεικονιστικές μελέτες του εγκεφάλου διεξάγονται από τους νευροεπιστήμονες για να ελέγξουν κατά πόσο κάποιες συμπεριφορές, όπως προσφορά και τιμωρία, συνδέονται με ενεργοποιήσεις συγκεκριμένων εγκεφαλικών κέντρων και τι συναισθήματα προκαλούν στο άτομο. Τα πειράματα των νευροεπιστημών αποκαλύπτουν και θεμελιώνουν με εμπειρικό τρόπο τα κίνητρα που οδηγούν σε μια αλτρουιστική πράξη. Έτσι επανερχόμαστε εν συνεχεία στη διασάφηση του όρου ‘αλτρουιστική συμπεριφορά’ μέσα από το διαχωρισμό μεταξύ κινήτρων και πράξης. Η εν λόγω διάκριση είναι καίριας σημασίας για την εξήγηση του αγνού ή νόθου αλτρουισμού και για τη θέση στην οποία καταλήγουμε για την αλτρουιστική συμπεριφορά σε ατομικό επίπεδο. Η τρίτη και τελευταία ενότητα αποπειράται να διερευνήσει αν η θεωρία μας για τον αλτρουισμό σε ατομικό επίπεδο είναι δυνατό να εφαρμοστεί και στην επιχείρηση, η οποία εκλαμβάνεται ως μια μονάδα λήψης αποφάσεων προσφοράς αγαθών στις αγορές των αγαθών (Γέμτος 1995b: 93). Η οικονομική συμπεριφορά της επιχείρησης είναι ορθολογική με κύριο στόχο τη μεγιστοποίηση του κέρδους της. Ο στόχος αυτός φαίνεται να έρχεται σε αντίφαση με οποιαδήποτε ανιδιοτελή συμπεριφορά που θα μείωνε τα έσοδά της, εφόσον το κυρίαρχο κίνητρο για κάθε εταιρία είναι οικονομικό. Για τον σκοπό αυτό διεξάγεται μια επισκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με την εταιρική φιλανθρωπία. Πρόκειται ουσιαστικά για την κατεξοχήν έμπρακτη έκφραση αλτρουισμού από την πλευρά της επιχείρησης προς την κοινωνία, εφόσον τίθεται στη διακριτική ευχέρεια των διευθυντικών στελεχών της να αποφασίσουν να προσφέρουν από τα εταιρικά κέρδη σε κάποιους φιλανθρωπικούς σκοπούς. Η επισκόπηση αυτή δείχνει ότι οι φιλανθρωπίες επιλέγονται στρατηγικά, όχι τυχαία ή αυθαίρετα, και ορθολογικά. Στο πλαίσιο της επιχείρησης ο αλτρουισμός επιλέγεται από το διευθυντή, που είναι η υπεύθυνη μονάδα για τη λήψη αποφάσεων, πάντα όμως στη γραμμή της ορθολογικής επιλογής. Επιπλέον, αναλύεται ο αλτρουισμός μέσα από το κοινωνικό κεφάλαιο, την κοινωνική και οικογενειακή επιχειρηματικότητα. Πέρα από τις φιλανθρωπικές δωρεές, η αλτρουιστική συμπεριφορά μπορεί να προωθηθεί μέσα από τα προγράμματα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, τα οποία βελτιώνουν κατά πολύ την εικόνα της και επιδρούν στις προτιμήσεις των καταναλωτών, αλλά και των υπολοίπων εταιρικών συμβαλλόμενων. Θετικές είναι οι συνέπειες της αλτρουιστικής συμπεριφοράς και σε εσωτερικό επίπεδο, που αφορά τις σχέσεις διευθυντή-εργαζομένων και τις σχέσεις μεταξύ των ίδιων των υπαλλήλων. Μέσα από αυτή την ανάλυση, αναδεικνύεται η χρησιμότητά του στο εξωτερικό και εσωτερικό επίπεδο της επιχείρησης.