Γεωγραφίες της εγκατάστασης των μεταναστών στην Αθήνα, 2000-2010: στεγαστικές διαδρομές, πρόσβαση στην ιδιοκτησία και εθνοφυλετικοί χωροκοινωνικοί διαχωρισμοί

Abstract

Against the background of the “new immigration” to Greece, starting at the beginning of the 1970s and culminating after the early 1990s, this PhD thesis explores the settlement of immigrants in the city of Athens and the following socio-spatial transformations. The main research interest concerns the immigrants’ housing process and, through this process, the way that immigrants and Greeks share the urban space and develop social relationships. A special emphasis is given to the access of immigrants to homeownership and the role it may play for their spatial and social integration. The study focuses on the Municipality of Athens and the decade 2000-2010. The complex residential experience of immigrants in the city of Athens is explored through a quantitative treatment of primary data collected in the archives of the Mortgage Office of Athens and through a qualitative research including interviews of migrant homeowners. It is shown that immigrants’ housing pathways and their geographies, as well as the social relationships that they develop with Greeks, involve significant “elements of success”. First, their housing pathways constitute an experience of a gradual residential upgrading, regarding not only their occupancy status but also their housing conditions; with homeownership being the occupancy status of a significant number of migrant households. Furthermore, the access of immigrants to homeownership takes place in a short period of time after their arrival in Greece and despite all serious difficulties raised by the local context in the host country but also in the country of origin. As homeowners, immigrants share with Greeks the same neighbourhoods and the same residential buildings, not being excluded only in specific areas of the city. Low levels of ethnic residential segregation do not allow comparisons with patterns of extreme spatial divisions, like the pattern of ghetto. Furthermore, in the ethnically mixed neighbourhoods of Athens, the range of interethnic social relationships does not include only relationships of social distance, conflicts and racist rejection; it also includes relationships of solidarity, trust and acceptance, relationships of close friendship, even of interethnic family bonds. The emphasis given to the “successful housing pathways” of immigrants does not aim to challenge the serious housing problems that they constantly face, nor underestimate the difficulties of a peaceful interethnic coexistence in the neighbourhoods of the city. The aim is to reveal positive aspects of the immigrants’ residential experience and highlight real cases of spatial and social interethnic encounters that are often overlooked or hushed up. The “successful housing pathways” of immigrants are useful examples for the destabilization of fear, intolerance and racism, while they open up further possibilities for the acceptance of “others” and their socio-spatial integration.

Στο πλαίσιο της «νέας μετανάστευσης» προς την Ελλάδα, η οποία ξεκινάει από τη δεκαετία του 1970 και κλιμακώνεται μετά το 1990, η παρούσα διατριβή διερευνά την εγκατάσταση των μεταναστών στην πόλη της Αθήνας και τους συνακόλουθους χωροκοινωνικούς μετασχηματισμούς. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος βρίσκονται οι διαδικασίες στέγασης των μεταναστών και, μέσα από αυτές, ο τρόπος με τον οποίο μετανάστες και ντόπιοι κάτοικοι μοιράζονται τον αστικό χώρο και αναπτύσσουν μεταξύ τους κοινωνικές σχέσεις. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην πρόσβαση των μεταναστών σε ιδιόκτητη στέγη και στον σημαίνοντα ρόλο που μπορεί αυτή να παίζει για την ένταξή τους στο χώρο και στην κοινωνία. Η μελέτη περιορίζεται στα διοικητικά όρια του Δήμου Αθηναίων και εστιάζει στη δεκαετία 2000-2010. Η σύνθετη στεγαστική εμπειρία των μεταναστών στην πόλη της Αθήνας εξετάζεται μέσα από μία ποσοτική έρευνα στο αρχείο του Υποθηκοφυλακείου Αθηνών και μία ποιοτική έρευνα με συνεντεύξεις από μετανάστες και μετανάστριες ιδιοκτήτριες. Προκύπτει ότι οι στεγαστικές διαδρομές τους και οι γεωγραφίες τους, σε συνδυασμό με τις κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσουν με τους ντόπιους, εμφανίζουν σημαντικά «συστατικά επιτυχίας». Καταρχάς, οι στεγαστικές διαδρομές τους αποτελούν εμπειρία μιας διαρκούς στεγαστικής αναβάθμισης, όχι μόνο ως προς τα διαδοχικά καθεστώτα ενοίκησης αλλά και ως προς τις εκάστοτε στεγαστικές συνθήκες, με την πρόσβαση στην ιδιοκτησία να αποτελεί γεγονός για ένα σημαντικό ποσοστό του μεταναστευτικού πληθυσμού. Επιπλέον, η πρόσβαση των μεταναστών στην ιδιοκτησία λαμβάνει χώρα σε σύντομο χρονικό διάστημα από τη στιγμή της άφιξής τους στην Ελλάδα και παρά τις αυξημένες δυσκολίες που θέτει το πλαίσιο υποδοχής στη χώρα αλλά και το πλαίσιο προέλευσης. Ως ιδιοκτήτες, οι μετανάστες μοιράζονται τις ίδιες γειτονιές και τις ίδιες πολυκατοικίες με τους ντόπιους, χωρίς να ζουν εθνοτικά περιχαρακωμένοι σε συγκεκριμένες μόνο γειτονιές της πόλης. Ο μειωμένος εθνοφυλετικός στεγαστικός διαχωρισμός στην πόλη της Αθήνας δεν επιτρέπει άμεσους παραλληλισμούς με γνωστά σχήματα ακραίων χωρικών διαιρέσεων, όπως αυτό του γκέτο. Μάλιστα, στις εθνοτικά μεικτές γειτονιές της Αθήνας, στους διάφορους χώρους της καθημερινής ζωής, οι κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ μεταναστών και ντόπιων δεν περιορίζονται στο φάσμα της απόστασης, της σύγκρουσης και της ρατσιστικής απόρριψης• περιλαμβάνουν, επίσης, σχέσεις αλληλεγγύης, εμπιστοσύνης και αποδοχής, σχέσεις στενής φιλίας, ορισμένες φορές ακόμα και οικογενειακούς δεσμούς. Η έμφαση στις «στεγαστικές διαδρομές επιτυχίας» των μεταναστών δεν έχει στόχο να αμφισβητήσει τα οξυμένα προβλήματα στέγασης που διαχρονικά αντιμετώπισαν και συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν, ούτε να υποτιμήσει τις δυσκολίες μιας αρμονικής συνύπαρξης με τους ντόπιους κατοίκους της πόλης. Στόχος είναι να αναδειχθούν και ορισμένες θετικές πλευρές της στεγαστικής εμπειρίας των μεταναστών και, μέσα από αυτές, να αποκαλυφθούν χωρικές και κοινωνικές «συναντήσεις» με τον ντόπιο πληθυσμό, οι οποίες συχνά παραβλέπονται ή αποσιωπούνται. Οι «στεγαστικές διαδρομές επιτυχίας» των μεταναστών έχουν αξία ως περιπτώσεις που αποσταθεροποιούν τη ρητορική, τις πρακτικές και τη θεμελίωση του φόβου, της μισαλλοδοξίας και του ρατσιστικού μίσους, ανοίγοντας πραγματικές δυνατότητες για την απροκατάληπτη αποδοχή των μεταναστών και την ομαλή ένταξή τους στο χώρο και στην κοινωνία.