Ο Άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης και το αγιολογικό του έργο: συμβολή στη μελέτη της εκκλησιαστικής γραμματείας της μεσοβυζαντινής περιόδου

Abstract

The present thesis is a contribution to the study of the turbulent life of saint Theodore the Studite, as well as of his multifaceted literary work. Special emphasis has been given to his hagiographical work, which up until today has not been properly researched. Both in the first and the second chapter of this thesis, after pointing out the gap in both Greek and non Greek bibliography of a general historical and hagiological biography of Theodore, the relevant sources are critically reviewed, while at the same time a compository presentation of the main periods of his turbulent historical life is proposed. In addition, on the basis not only on the published but also the unpublished primary material, we both explore and present, his liturgical memory and the establishment of his celebration as early as the 9th century. In this context we record the complete number of relevant witnesses that can be traced in hagiographical and liturgical sources, some of which are traced for the first time and are originally presented in this thesis. We deemed as necessary, in order to present the complete hagiographical profile of saint Theodore, to also add any previous iconographical recordings. Even in our days, it is equally important to proceed to a holistic review and research presentation of his abundant literary work, which we present in the third chapter. In this chapter we investigate issues pertaining the historical context and instances, during which his literary work took place, while presenting their dating, their literary form and content. The second part of this thesis, revolves around Theodore’s barely studied hagiographical work, which consists of fifteen laudatory and funerary speeches. The compelling necessity of thorough research on saint Theodore’s hagiographical work manuscript tradition is obvious due, on one hand, to the unrecorded or inadequately described manuscripts, and on the other hand, to the decisive role manuscript research plays in clearing out issues of the works’ identification, as is the case in some of saint Theodore’s hagiographical work. In direct link to manuscript research we proceed to some observations regarding the dissemination of his hagiographical work, as well as their introduction and use in large hagiographical and homiletic compilations that are produced during the mid Byzantine era, in addition to their later publication history. In the last chapter of the second part, we analyze and present thorougly all chronological and historical parameters that are linked to the writing of individual hagiographical work of Saint Theodore, examining at the same time their content, their literary patterns and motifs, as well as issues pertaining their language and style. Within the context of this research we present our findings with regard to the originality issues that have been raised for some of them, as well as a small number of texts that we deem as questionable or counterfeit.

Η παρούσα διατριβή επιχειρεί να συμβάλει στη μελέτη του βίου του αγίου Θεοδώρου του Στουδίτη και του πολύπλευρου συγγραφικού του έργου, με έμφαση στα αγιολογικά του έργα, τα οποία δεν έχουν έως σήμερα καταστεί αντικείμενο ιδιαίτερης επιστημονικής μελέτης. Στο πρώτο μέρος μελετάται ο βίος και το συγγραφικό του έργο. Στο πρώτο και στο δεύτερο κεφάλαιό του, επισημαίνοντας το κενό, τόσο στην ελληνική όσο και στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία, μίας συνολικής ιστορικής και αγιολογικής βιογράφησης του αγίου Θεοδώρου, προβαίνουμε σε μία κριτική επισκόπηση των σχετικών πηγών και στη συνθετική παρουσίαση τόσο των κύριων περιόδων του ιστορικού του βίου όσο και στη διερεύνηση και παρουσίαση, με βάση όχι μόνο το δημοσιευμένο, αλλά και το ανέκδοτο πρωτογενές υλικό, της λειτουργικής μνήμης του και της καθιέρωσης της εορτής του ήδη κατά τον ένατο αιώνα. Στο πλαίσιο αυτό καταγράφουμε το σύνολο των σχετικών μαρτυριών που θησαυρίζονται σε αγιολογικές και λειτουργικές συλλογές, καθώς και σε μεμονωμένες υμνογραφικές πηγές, κάποιες εκ των οποίων εντοπίζονται και παρουσιάζονται εδώ για πρώτη φορά. Κρίναμε δε αναγκαίο, για μία πληρέστερη παρουσίαση του αγιολογικού προφίλ του αγίου Θεοδώρου, να συμπληρώσουμε και τις παλαιότερες εικονογραφικές καταγραφές. Εξίσου σημαντική παραμένει στις μέρες μας μία ολιστική θεώρηση και ερευνητική παρουσίαση της πλούσιας συγγραφικής παραγωγής του, την οποία πραγματοποιούμε στο τρίτο κεφάλαιο, όπου μελετώνται ζητήματα που αφορούν στο ιστορικό πλαίσιο και τα περιστατικά συγγραφής των έργων του, τη χρονολόγηση, τη λογοτεχνική μορφή και το περιεχόμενό τους.Το δεύτερο μέρος της εργασίας μας αφορά στο ελάχιστα μελετημένο αγιολογικό έργο του αγίου Θεοδώρου, το οποίο συγκροτείται από δεκαπέντε εγκωμιαστικούς και επιτάφιους Λόγους. Η αναγκαιότητα μιάς εξονυχιστικής έρευνας της χειρόγραφης παράδοσης των αγιολογικών έργων του αγίου Θεοδώρου επιβάλλεται από το γεγονός ότι αφενός ειναι αναγκαία η διερεύνηση ακατάγραφων ή πλημμελώς περιγραφέντων χειρογράφων, αφετέρου δε από τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει η έρευνα των χειρογράφων στη διαλεύκανση ζητημάτων πατρότητας των έργων, όπως συμβαίνει και με κάποια από τα αγιολογικά έργα του αγίου Θεοδώρου. Σε συνάρτηση με την έρευνα της χειρόγραφης παράδοσης, προβαίνουμε σε κάποιες παρατηρήσεις για τη διάδοση των αγιολογικών του έργων, καθώς και για την εισαγωγή και χρήση τους στις μεγάλες αγιολογικές και ομιλητικές συλλογές που σχηματίζονται κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, αλλά και για τη μεταγενέστερη εκδοτική τους ιστορία.Στο τελευταίο κεφάλαιο του δευτέρου μέρους πραγματοποιούμε μία διεξοδική ανάλυση και παρουσίαση των χρονολογικών και ιστορικών παραμέτρων που σχετίζονται με τη συγγραφή των επιμέρους αγιολογικών έργων του αγίου Θεοδώρου, εξετάζοντας ταυτοχρόνως το περιεχόμενό τους, τα λογοτεχνικά τους πρότυπα και μοτίβα, αλλά και ζητήματα ύφους και γλώσσας. Στο πλαίσιο αυτής της έρευνας καταθέτουμε τα πορίσματά μας για τα ζητήματα γνησιότητας που έχουν τεθεί για κάποια εξ αυτών, καθώς και για ένα μικρό αριθμό κειμένων που θεωρούμε ως αμφιβαλλόμενα ή νόθα.