Σπουδή στην ελληνική προσωπογραφία: από την αρχαιότατα και τα πορτρέτα του Φαγιούμ έως τη γενιά του '30

Abstract

The basic idea of the study was the portrait in Greek painting from Antiquity until the Generation of the Thirties. The importance of the four-colour palette of the ancient Greeks is stressed throughout the study. There is reference to portraiture, as recorded from the time of Polygnotos until the impressive innovations of Greek art in the time of Apelles (the main source for this was Pliny the Elder). The Hellenistic period was the time during which the idealistic classical portrait becomes more realistic. Therefore, special mention is made to the wall-paintings of Vergina and other Macedonian tombs as well as those of Pompeii, Boscoreale, Herculaneum etc. Thus Roman art will reach realism, the culmination of which can be seen in the Fayum portraits. For this reason a great part of this study focuses on the Fayum portraits whose artistic tradition goes back to the achievements of ancient Greek painting. In the portraits of Fayum, Roman realism meets the naturalistic character of the Greek portraiture and influences Byzantine painting. The portraits of Fayum contain and preserve all those “secrets” which will allow the first Christian artists to create the “faces” of the new religion, firstly in the catacomb wall-paintings and later in portable icons. The mosaics play an important role in this transition from late antiquity to the new era, from the age of Augustus onwards, when the Hellenistic portraits gradually lend their characteristics to the Roman faces up until the first Christian martyrs and saints. This study focuses on those “instances” when Byzantine art surpasses its own limits in portrait painting, especially in periods such as that of the Palaiologean era and the master of Byzantine painting M. Panselinos. Through the “realistic” Byzantine portraits of Panselinos’ saints we can trace this amazing, imperceptible yet existing link between Greek antiquity and the Hellenistic portraiture on one hand and Byzantine artists on the other. This connection must be attributed both to the culture of the time and to the artist’s education. This is where the perpetual and continuous line of the portrayal of the face in Greek portraiture, for which the famous “Generation of the Thirties” fought, is marked. That connection and the study of Greek portraiture were critical for the Generation of the Thirties, especially for Fotis Kontoglou and Yannis Tsarouchis who search for the essence of Greek portraiture. The “discovery” of the portraits of Fayum by the artists of the Generation of the Thirties in combination with their interest for Byzantine art will define this generation and its artistic expression in what concerns the painting of the face. The study concludes that Portrait painting has been developing from the 4th century B.C. until today with constant reference to the tradition of Greek portraiture; this tradition is present in Byzantine painting and it is also supported by the same means, the four-colour palette, which fascinates the Greek painters of the Thirties who highlight and project it in their turn.

Στόχος της διατριβής ήταν να καταγραφεί η απεικόνιση του προσώπου στην ελληνική ζωγραφική από την αρχαιότητα έως τη γενιά του ’30. Από την αρχή έως το τέλος της μελέτης τονίζεται η σημασία της γνωστής τετραχρωμίας των αρχαίων, που αποδεικνύεται εξαιρετικά ανθεκτική στο χρόνο ως προς τη χρήση της και ειδικά στην αποτύπωση του προσώπου.Έτσι γίνεται αναφορά στην προσωπογραφία, όπως αποτυπώνεται ήδη από την εποχή του Πολυγνώτου και έως τις εντυπωσιακές καινοτομίες της ελληνικής τέχνης την εποχή του Απελλή (βασική πηγή ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος). Η ελληνιστική εποχή είναι εκείνη η περίοδος, κατά την οποία από το εξιδανικευμένο πρόσωπο της κλασικής τέχνης περνάμε στη ρεαλιστικότερη απεικόνισή του. Για τον σκοπό αυτό γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στις τοιχογραφίες της Βεργίνας και άλλων μακεδονικών τάφων και κάποιες επιτύμβιες στήλες, όπως και σε τοιχογραφίες της Πομπηίας, το Μποσκορεάλε, το Ερκουλάνεουμ, κ.α. Έτσι, η ρωμαϊκή τέχνη θα φτάσει στην απόδοση του ρεαλιστικού πορτρέτου, την καλλιτεχνική κορύφωσή του οποίου παρακολουθούμε στα πορτρέτα του Φαγιούμ. Μεγάλο μέρος λοιπόν της μελέτης αφιερώνεται στα πορτρέτα του Φαγιούμ, των οποίων η καλλιτεχνική παράδοση έχει τις ρίζες της στα επιτεύγματα της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής. Στα πορτρέτα του Φαγιούμ ο ρεαλισμός της ρωμαϊκής προσωπογραφίας συναντά τη φυσιοκρατική αντίληψη της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής και επεκτείνεται επηρεάζοντας στη συνέχεια τη διαμόρφωση της βυζαντινής ζωγραφικής. Τα πορτρέτα του Φαγιούμ συγκεντρώνουν και διαφυλάσσουν όλα εκείνα τα μυστικά τα οποία θα επιτρέψουν στους πρώτους χριστιανούς να αποδώσουν τις μορφές της νέας θρησκείας, πρώτα με τις τοιχογραφίες που εντοπίζονται στις κατακόμβες και σταδιακά με τη φορητή εικόνα. Ξεχωριστή θεωρείται η σημασία των ψηφιδωτών, που παίζουν τον δικό τους, ιδιαίτερο ρόλο σ’ αυτή τη μετάβαση από την ύστερη αρχαιότητα στη νέα εποχή, από την εποχή του Αυγούστου και έπειτα, όταν οι ελληνιστικές μορφές δανείζουν τα χαρακτηριστικά τους σταδιακά στα ρωμαϊκά πρόσωπα μέχρι τους πρώτους βυζαντινούς μάρτυρες και αγίους. Η διατριβή επικεντρώνεται στις «στιγμές» εκείνες που η βυζαντινή τέχνη ξεπερνάει ακόμα και τα ίδια της τα όρια στη ζωγραφική απόδοση του προσώπου, όπως είναι η εποχή των Παλαιολόγων με κορυφαίο εκφραστή της τον Μανουήλ Πανσέληνο. Έτσι, η κατά ιδιαίτερο τρόπο «ρεαλιστική» απόδοση του προσώπου που συναντάμε στους βυζαντινούς αγίους του Πανσέληνου, αποδεικνύει με τον πλέον συγκλονιστικό τρόπο αυτή την αδιόρατη αλλά υπαρκτή σύνδεση με την ελληνική αρχαιότητα και τις κατακτήσεις της ελληνιστικής τέχνης, που βέβαια δεν είναι τυχαία και πρέπει να την αποδώσουμε αφενός στην πολιτισμική άνθηση της εποχής και αφετέρου στην παιδεία του καλλιτέχνη. Εδώ ακριβώς εντοπίζεται η αέναη και συνεχής γραμμή της απεικόνισης του προσώπου στην ελληνική προσωπογραφία, που τόσο πάσχισε να αναδείξει η περίφημη «Γενιά του ’30», με πρωτεργάτες τον Φώτη Κόντογλου και τον μαθητή του Γιάννη Τσαρούχη, στο πλαίσιο της αναζήτησης της ελληνικότητας και της αυτογνωσίας της. Η «ανακάλυψη» των πορτρέτων του Φαγιούμ από τους καλλιτέχνες της Γενιάς του ’30 υπήρξε καταλυτική και σε συνδυασμό με το ενδιαφέρον τους για τη βυζαντινή τέχνη θα σφραγίσει τη Γενιά αυτή και κατ’ επέκταση την καλλιτεχνική της έκφραση ως προς την αποτύπωση του προσώπου. Έτσι, μπορεί να πει κανείς τεκμηριωμένα ότι η ζωγραφική από τον 4ο αιώνα π.Χ. μέχρι τις μέρες μας αναπτύσσεται και διαμορφώνεται σε συνεχή αναφορά με την παράδοση της ελληνικής προσωπογραφίας, μια παράδοση που είναι παρούσα και στη βυζαντινή ζωγραφική, και μάλιστα υποστηρίζεται και από το ίδιο το εικαστικό μέσο, όπως η τετραχρωμία, μια διαχρονική εικαστική πρόταση που γοητεύει και τους Έλληνες ζωγράφους του 1930, οι οποίοι την αναδεικνύουν και την προβάλλουν με τη σειρά τους.