Η διαμόρφωση της βοσνιακής-μουσουλμανικής εθνικής ταυτότητας: ιστορικές και πολιτικές παράμετροι: από το 1878 έως σήμερα

Abstract

The aim of the thesis is the examination of the ideological and political mechanisms that have determined the formation process of the national identity of the Bosnian Muslims(Bošnjaci) from the last quarter of the 19th century until nowadays. The basic stages of this long and ambiguous nation-building process, which still continues even today to influence the academic research and the political developments in the broader region, was initially the idea of the Bosniak nation as it was conceived by the austrohungarian authorities in the last quarter of the 19th century, later the ideology of Muslimanism(Muslimanstvo), which was propagated by the communist elite in the 1960’s and 1970’s and the ideological and political conception of Bosniakdom(Bošnjastvo), which has been promoted as the state ideology in the Croat-Muslim Federation of Bosnia since 1995. The connection between politics and historiography has played a dominant role in our methodological approach, since in this case the political agenda has determined and is still determining the ideological directions of the historiographical production and the mechanisms of collective memory of the Bosnian Muslims. Both during the collection and study of the primary and secondary sources from the archives and libraries in Belgrade and Sarajevo and during the writing of the thesis we came to the conclusion that the question whether the Bosnian Muslims are a real or an artificial nation is oversimplified and deceiving. We have mainly dealt with the following questions: Which were the protoethnic and premodern elements upon which was based the nation-building process of Bosnian Muslims? Which was the role of Islam? How did the broader political circumstances and structures influence the process of formation and transformation of the national identity of the Bosnian Muslims? Which choices and strategic aims of the political elite during the communist and post-communist period determined in a great deal the basic dimensions of the Bosnian-muslim national ideology? To which extent the academic and political debates concerning the name Musliman/Bošnjak added to the contradicting character of the Bosnian Muslim national identity? Under which socioeconomic, ideological and political conditions the masses adopted the Bosnian-muslim national ideology and which were the basic political demands of this national movement? Which are the basic characteristics and contradictions of the Bosnian-muslim national narrative? Which is the role of the ‘’rival’’ historical narratives of the Serbs and Croats of Bosnia in the formation of the historical narrative of the Bosnian Muslims? Which are the similarities and the differences between the Bosnian-muslim rhetoric of the socialist period and the rhetoric during the postcommunist period, as fas as the ideological and political use of the past is concerned? How is the idea of the historical and political continuity of Bosnia-Herzegovina and the ‘’autochthon Bosnian Muslims’’ presented both in the academic and school historiography and the rhetoric of the Mass Media?

Σκοπός της διατριβής είναι η διερεύνηση των ιδεολογικών και πολιτικών μηχανισμών που καθόρισαν την πορεία διαμόρφωσης της βοσνιομουσουλμανικής εθνικής ταυτότητας από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα μέχρι και σήμερα. Βασικοί σταθμοί σε αυτή τη μακρά και αμφίσημη εθνοποιητική διαδικασία, η οποία συνεχίζει ακόμη και σήμερα να τροφοδοτεί την ακαδημαϊκή έρευνα, αλλά και τις πολιτικές διεργασίες στην ευρύτερη περιοχή, υπήρξαν αρχικά η ιδέα του Βοσνιακού έθνους δυτικού τύπου, το οποίο καλλιεργήθηκε και προωθήθηκε από τις αυστροουγγρικές αρχές στα τέλη του 19ου αιώνα, αργότερα η ιδεολογία του Μουσουλμανισμού, η οποία προπαγανδίστηκε από την κομμουνιστική ελίτ στη Γιουγκοσλαβία κατά τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, και τέλος η ιδεολογική και εθνοπολιτική σύλληψη του Bošnjaštvo, η οποία προωθήθηκε ως επίσημη κρατική ιδεολογία στις μουσουλμανικές περιοχές της Κροατομουσουλμανικής Ομοσπονδίας, από το 1995 και εξής. Η σχέση πολιτικής και ιστοριογραφίας κατείχε καίριο ρόλο στη μεθοδολογική μας προσέγγιση, καθώς στην προκειμένη περίπτωση η εκάστοτε πολιτική ατζέντα καθόριζε και συνεχίζει να καθορίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό τις κατευθύνσεις της ιστοριογραφικής παραγωγής και τους μηχανισμούς διαμόρφωσης της συλλογικής μνήμης των Βόσνιων Μουσουλμάνων. Τόσο κατά τη συλλογή και επεξεργασία των πρωτογενών πηγών και των δευτερογενών πηγών από τα αρχεία και τις βιβλιοθήκες στο Βελιγράδι και το Σαράγεβο όσο και κατά τη συγγραφή της εργασίας μας διαπιστώσαμε πως το ερώτημα σχετικά με το αν οι Βόσνιοι Μουσουλμάνοι συνιστούν πραγματικό ή τεχνητό έθνος είναι υπεραπλουστευτικό και παραπλανητικό. Περισσότερο μας απασχόλησαν ερωτήματα όπως τα ακόλουθα: Ποια ήταν τα προνεωτερικά στοιχεία πάνω στα οποία στηρίχθηκε η εθνοποιητική διαδικασία των Βόσνιων Μουσουλμάνων; Ποιος ήταν ο ρόλος του Ισλάμ; Πώς επηρέασαν οι ευρύτερες πολιτικές συνθήκες και δομές τη διαδικασία διαμόρφωσης, οριοθέτησης και μετασχηματισμού της βοσνιακής-μουσουλμανικής εθνικής ταυτότητας; Ποιες επιλογές και ποιοι στρατηγικοί στόχοι της πνευματικής και πολιτικής ελίτ κατά τη σοσιαλιστική, αλλά και κατά τη μετακομμουνιστική περίοδο αν οι Βόσνιοι Μουσουλμάνοι συνιστούν πραγματικό ή τεχνητό έθνος είναι υπεραπλουστευτικό και παραπλανητικό. Περισσότερο μας απασχόλησαν ερωτήματα όπως τα ακόλουθα: Ποια ήταν τα προνεωτερικά στοιχεία πάνω στα οποία στηρίχθηκε η εθνοποιητική διαδικασία των Βόσνιων Μουσουλμάνων; Ποιος ήταν ο ρόλος του Ισλάμ; Πώς επηρέασαν οι ευρύτερες πολιτικές συνθήκες και δομές τη διαδικασία διαμόρφωσης, οριοθέτησης και μετασχηματισμού της βοσνιακής-μουσουλμανικής εθνικής ταυτότητας; Ποιες επιλογές και ποιοι στρατηγικοί στόχοι της πνευματικής και πολιτικής ελίτ κατά τη σοσιαλιστική, αλλά και κατά τη μετακομμουνιστική περίοδο επηρέασαν καθοριστικά βασικές πτυχές της βοσνιακής-μουσουλμανικής εθνικής ιδεολογίας; Σε ποιο βαθμό οι ακαδημαϊκές και πολιτικές διαμάχες γύρω από το όνομα Μουσουλμάνος ή Bošnjak προσέδωσαν αντιφατικές διαστάσεις στο περιεχόμενο της εθνικής τους ταυτότητας; Κάτω από ποιες κοινωνικοοικονομικές, ιδεολογικές και πολιτικές προϋποθέσεις συσπειρώνονται οι μάζες γύρω από τη βοσνιακή-μουσουλμανική εθνική ιδεολογία και ποια τα βασικά πολιτικά αιτήματα αυτού του εθνικού κινήματος; Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά, αλλά και οι αντιφάσεις που διέπουν τη βοσνιακή-μουσουλμανική εθνική αφήγηση; Ποιος είναι ο ρόλος των «αντίπαλων» ιστορικών αφηγήσεων των Σερβοβόσνιων και των Κροατών της Βοσνίας στη διαμόρφωση του εθνικού ιστορικού λόγου των Βόσνιων Μουσουλμάνων; Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές παρατηρούνται ανάμεσα στη βοσνιακή-μουσουλμανική εθνική ρητορική της σοσιαλιστικής περιόδου και σε αυτή της μετακομμουνιστικής περιόδου όσον αφορά την ιδεολογική και πολιτική χρήση του παρελθόντος; Πώς αποτυπώνεται η ιδέα της «χιλιόχρονης ιστορικής και πολιτικής συνέχειας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης» και του «αυτόχθονου βοσνιομουλμανικού λαού» στην ακαδημαϊκή και σχολική ιστοριογραφία, καθώς επίσης και στην εθνική ρητορική των ΜΜΕ;