Η θεσσαλική κοινωνία, 12ος-15ος αι., ιστορικές παράμετροι της σύνθεσης και κατανομής του πληθυσμού

Abstract

The study of settlement patterns and the emergence of their predominant characteristics can offer a sufficient view of the economical and social activities as well as orientations in the area of Thessaly. This kind of work poses important issues which are related with the duration of the settlements, their position and size, and their basic functions. It must be emphasized that during the late byzantine period there is scanty documentation about settlement patterns. Narrative sources, mostly historiographical ones, provide fragmentary information. In the middle of 15th century the ottoman cadastre MM 10 provides sufficient data, since it demonstrates local fiscal revenues, as well as the entirety of tax-payers in 1454/55. The existing data from MM 10 offers crucial informations about the demography, topography and the local economic activities in the area of Thessaly in the middle of 15th century. The detailed registration of Christians and Muslims households illuminates population’s composition of Thessaly, and, simultaneously, the account of products as well as fiscal revenues levied on local population reveals the productive capacity of each mentioned settlement. The information available in the middle of 15th c. can be related with the data from the end of 14th c, given the proximity of the cadastre MM 10 with the later byzantine period.The full account of population data in combination with the total number and proportion of Christian and Muslim settlements in the middle of 15th c., reinforce the repercussions of the demographic crisis of the middle of 14th c., which led to the decline of population during this crucial period, and resulted to the arrival of Muslims, after the ottoman occupation, especially in the plains of eastern Thessaly, considering the population shortage caused by the plague and the subsequent demographic decline. Muslims settled in eastern Thessaly is of Anatolian origin (Minor Asia), and a considerable proportion consisted of nomadic people, as it is testified by the references of Yuruks and Tatars (nomadic tribes). Taking into account the geographic contradiction between eastern and western Thessaly, as well as the total number of settlements and population data, predominant pattern seems to have been related with settlement’s diminution in eastern Thessaly, and a considerable growth in western Thessaly during the period between 12th and 15th c. Apart from the population’s decline caused by the plague in the middle of 14th c., Muslim’s arrival, after ottoman occupation, can also be ascribed to a larger framework related to other factors such as the pursuit of gain, by exploiting more productive territories in the area of eastern Thessaly, as it is verified by the higher taxation of Christians and Muslims households in comparison to western Thessaly. It is evident that population’s movements, besides the outburst of coincidence events, can be related with economic motives,, as it is confirmed by the existing data of the middle of 15th c.

Η μελέτη του οικιστικού πλέγματος και η αποτύπωση των χαρακτηριστικών των οικισμών, αποτελούν δεδομένα που μπορούν να προσφέρουν μια εικόνα των κυρίαρχων κοινωνικο-οικονομικών προσανατολισμών στην περιοχή της Θεσσαλίας. Η μελέτη των θεσσαλικών οικισμών θέτει σημαντικά ζητήματα που έχουν να κάνουν κυρίως με τη χρονική τους διάρκεια, αν πρόκειται δηλαδή για οικισμούς που παρουσιάζουν συνέχεια σε μακρό χρονικό διάστημα, τη θέση, το μέγεθος και τις βασικές τους λειτουργίες. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο δεν υπάρχουν ακριβή δεδομένα που να προσφέρουν μια ολοκληρωμένη μορφή της οικιστικής οργάνωσης Οι αφηγηματικές πηγές, ιδιαίτερα τα ιστοριογραφικά κείμενα, παρέχουν πληροφορίες οι οποίες, δυστυχώς, είναι λίγες και αποσπασματικές. Μια πιο σαφή εικόνα δίνει το οθωμανικό κατάστιχο του 1454/55. Πρόκειται για κρατικό έγγραφο που αποτυπώνει τα δεδομένα της φορολογικής απογραφής, φορολογούμενων προσώπων και εισοδημάτων, που διενεργήθηκε τότε. Η συγκεκριμένη πηγή μας προσφέρει μια πλήρη εικόνα των περιοχών που περιλαμβάνει από πλευράς τοπογραφίας, οικονομίας και πληθυσμού, όπως αυτός αντιπροσωπεύεται από τις φορολογικές μονάδες. H λεπτομερής καταγραφή των χριστιανικών και μουσουλμανικών νοικοκυριών προσφέρει ακριβή δεδομένα για την πληθυσμιακή σύνθεση της περιοχής, ενώ η καταγραφή των φορολογητέων προϊόντων και το αντίστοιχο φορολογικό εισόδημα δίνει τα οικονομικά μεγέθη ανά οικισμό. Λόγω και της εγγύτητάς της στον χρόνο της οθωμανικής κατάκτησης, είναι δυνατό να αποκαλύψει προϋπάρχουσες ιστορικές πραγματικότητες. Η συγκεντρωτική αυτή εικόνα των πληθυσμιακών δεδομένων, σε συνδυασμό με τον αριθμό και την αναλογία των χριστιανικών και μουσουλμανικών οικισμών στο σύνολο της Θεσσαλίας, επιβεβαιώνουν τη βαρύνουσα σημασία της δημογραφικής κρίσης των μέσων του 14ου αιώνα και της εξασθένισης του παλαιού πληθυσμού, με αποτέλεσμα η οθωμανική κατάκτηση να καλύψει το δημογραφικό κενό με μαζική εγκατάσταση μουσουλμανικού πληθυσμού στις πεδιάδες της ανατολικής Θεσσαλίας. Ο μουσουλμανικός πληθυσμός της συγκεκριμένης περιοχής συνίσταται από εποίκους προερχόμενους από την Μικρά Ασία, και μεγάλο μέρος αυτού είναι νομαδικών καταβολών, όπως προκύπτει από τις αναφορές σε Γιουρούκους και Τάταρους. Λαμβάνοντας υπόψη τη διάκριση της ανατολικής και της δυτικής Θεσσαλίας, προκύπτει ένα οικιστικό πλέγμα, το οποίο βάσει των πληθυσμιακών δεδομένων και του συνολικού αριθμού των οικισμών, έχει ως βασικό χαρακτηριστικό την αραίωση των οικισμών στην ανατολική Θεσσαλία και μια σημαντική πύκνωση στη δυτική Θεσσαλία από την υστεροβυζαντινή περίοδο μέχρι και τα μέσα του 15ου αιώνα. Πέρα από το δημογραφικό κενό που κάλυψαν οι επήλυδες, φαίνεται ότι εξίσου σημαντικός παράγοντας είναι η ικανοποίηση οικονομικών επιδιώξεων, ιδιαίτερα με την προσδοκία εκμετάλλευσης πιο παραγωγικών εδαφών στον χώρο της ανατολικής Θεσσαλίας, όπως εξάλλου πιστοποιείται από την υψηλότερη φορολόγηση, Χριστιανών και Μουσουλμάνων, σε σχέση με την δυτική. Είναι σαφές ότι με την εξαίρεση «εκρηκτικών» συγκυριακών γεγονότων που έχουν σοβαρές δημογραφικές επιπτώσεις, οι μετακινήσεις του πληθυσμού, στα μέσα του 15ου αιώνα, σχετίζονται με οικονομικούς παράγοντες και την προοπτική επίτευξης κέρδους.