Τα ιντερμέδια του κρητικού θεάτρου: πηγές και πρότυπα

Abstract

This dissertation investigates the sources of the anonymous and undated eighteen interludes of the Cretan Theatre (late 16th – 17th centuries). The systematic comparative study of the Italian dramatic and literary works dating from the late 15th to mid 17th century –as well as the study of certain late antiquity and medieval texts– and the texts and dramatic structure of the Cretan interludes, reveals new sources of these short plays, and also texts which until now had not been studied in detail as possible sources. This particular study sheds light to the cultural environment in which lived the interludes’ poets, their reading and theatrical experience, and the cycle of Italian writers of whom received influences.As regards the four interludes of George Chortatsis’ tragedy Erofili, it is shown that the epic of Torquato Tasso Gerusalemme liberata served as a source text for the composition of the dramatic text by the Cretan poet; but both he and the scribes of the manuscripts that wrote the texts of the tragedy and its interludes knew some theatrical adaptations of the Tassian epic, which were published in the early 17th century. However, the synthesis of the main episodes of the epic in the interlude form proves to be an invention of the Cretan poet, who is the first outside Italy playwright who dramatised Gerusalemme liberata and, unlike the Italians playwrights, who render faithfully the original text, he transfers the epic text to the stage constructing freely the plot and the action.The texts of the eight interludes associated with Chortatsis’ pastoral comedy Panoria and the comedy Katzourbos derive from Ovid’s Metamorphoses translated by Giovanni Andrea dell'Anguillara, Tasso’s Gerusalemme liberata, Ludovico Ariosto’s Orlando furioso, Tasso’s Aminta, and from dramatic texts –interludes and dramas– on the same subjects, dating from the mid-16th until the second decade of the 17th century.The first interlude of the anonymous comedy Stathis is based indirectly on Ovid’s Metamorphoses while the dramatic adaptation of its subject reflects performances dating from the second decade of the 17th century in Florence and Ferrara. The structure of the second interlude is based on Dictys Cretensis’ Chronicle of the Trojan War, a work which was famous in the West since the Middle Ages and which served as a literary source for the Neapolitan poet Anello Paulilli in his tragedy titled L’incendio di Troia (Naples 1566).The texts of the four interludes of Marcantonio Foscolo’s comedy Fortunatos derive from the second Canto of Giambattista Marino’s narrative poem Adone, the second book of Virgil’s Aeneid, texts that have been already suggested by the scholars, and the tragedy of Anello Paulilli L’incendio di Troia.The thorough consideration of the sources of the Cretan interludes shows that the poets of these dramatic texts were in constant contact with the culture of the West, whose literary and theatrical tradition and innovations they brought in Crete through their production. They chose the most important and popular works that would affect European literature and theatre for almost two centuries, and structured the material borrowed basing on the theatrical technique of the contemporary Italian dramatists.

Στόχος της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η διερεύνηση των πηγών και των προτύπων των δεκαοκτώ ιντερμεδίων του Κρητικού Θεάτρου, τα οποία σώζονται ανώνυμα και αχρονολόγητα. Μέσα από τη συστηματική μελέτη των ιταλικών θεατρικών και λογοτεχνικών έργων που χρονολογούνται από τα τέλη του 15ου έως και τα μέσα του 17ου αιώνα, καθώς και ορισμένων κειμένων της ύστερης αρχαιότητας και του μεσαίωνα, και τη συγκριτική εξέτασή τους με τα θέματα και τη δραματουργική δομή των κρητικών ιντερμεδίων, αναδεικνύονται άγνωστες πηγές των ιντερμεδίων, αλλά και κείμενα που δεν είχαν εξεταστεί λεπτομερέστερα μέχρι σήμερα ως πιθανές πηγές. Καθίσταται έτσι δυνατόν να οριστεί σαφέστερα το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται οι ποιητές των ιντερμεδίων, η αναγνωστική και θεατρική τους εμπειρία, και ο κύκλος των Ιταλών συγγραφέων από τους οποίους δέχτηκαν επιδράσεις. Όσον αφορά τα τέσσερα ιντερμέδια της τραγωδίας του Γεωργίου Χορτάτση Ερωφίλη, συνάγεται ότι το έπος του Torquato Tasso Gerusalemme liberata αποτέλεσε την αφετηρία για τη σύνθεση των κειμένων από τον Κρητικό ποιητή• αλλά τόσο ο ίδιος όσο και οι γραφείς των χειρογράφων που κατέγραψαν αργότερα το κείμενο της Ερωφίλης και των ιντερμεδίων είχαν στη διάθεσή τους ορισμένες θεατρικές διασκευές του έπους οι οποίες χρονολογούνται στις αρχές του 17ου αιώνα. Ωστόσο η επιλογή κορυφαίων επεισοδίων του έπους και η συμπύκνωσή τους σε ιντερμέδια αποδεικνύεται πρωτότυπη εργασία του Κρητικού ποιητή, ο οποίος είναι ο πρώτος εκτός Ιταλίας διασκευαστής του έπους και, επιπλέον, σε αντίθεση με τους Ιταλούς ομοτέχνους του, που μένουν προσηλωμένοι στο τασσικό πρωτότυπο, εκείνος αναπλάθει ελεύθερα το πρωτογενές υλικό. Ως προς τα οκτώ ιντερμέδια που συνδέονται με την ποιμενική κωμωδία Πανώρια και την κωμωδία Κατσούρμπος του Χορτάτση, πηγές τους αποτελούν οι Μεταμορφώσεις του Οβιδίου σε μετάφραση του Giovanni Andrea dell’Anguillara, η Gerusalemme liberata του Tasso, ο Orlando furioso του Ludovico Ariosto, το ποιμενικό δράμα Aminta του Tasso, καθώς και ομόθεμα θεατρικά κείμενα –ιντερμέδια και δράματα– που ανάγονται στην περίοδο από τα μέσα του 16ου έως και τη δεύτερη δεκαετία του 17ου αιώνα. Το πρώτο ιντερμέδιο της ανώνυμης κωμωδίας Στάθης βασίζεται έμμεσα στις οβιδικές Μεταμορφώσεις ενώ η δραματουργική προσαρμογή του θέματός του απηχεί παραστάσεις που χρονολογούνται στη δεύτερη δεκαετία του 17ου αιώνα στη Φλωρεντία και τη Φερράρα. Η δομή του δεύτερου ιντερμεδίου βασίζεται σε τμήμα της Εφημερίδας του Τρωικού Πολέμου του Δίκτη του Κρητικού, έργο που από τον μεσαίωνα και εξής γνώρισε μεγάλη διάδοση στη Δύση και το οποίο αξιοποίησε θεατρικά ο Ναπολιτάνος δραματουργός Anello Paulilli στην τραγωδία του με τίτλο L’incendio di Troia (Νάπολη 1566). Πηγές των τεσσάρων ιντερμεδίων της κωμωδίας του Μαρκαντώνιου Φόσκολου Φορτουνάτος αποδεικνύεται ότι αποτελούν κυρίως το δεύτερο άσμα από το αφηγηματικό ποίημα Adone του Giambattista Marino και το δεύτερο βιβλίο της Αινειάδας του Βιργιλίου, κείμενα που είχαν ήδη υποδειχθεί από τους ερευνητές, καθώς και η τραγωδία του Anello Paulilli L’incendio di Troia. Από τη διεξοδική θεώρηση των πηγών και των προτύπων των κρητικών ιντερμεδίων συνάγεται ότι οι δημιουργοί τους βρίσκονταν σε συνεχή επαφή με το πολιτισμικό γίγνεσθαι της Δύσης, της οποίας τη λογοτεχνική και θεατρική παράδοση καθώς και τις καινοτομίες μετέφεραν στην Κρήτη με τα δεκαοκτώ δημιουργήματά τους. Επέλεξαν τα σημαντικότερα και δημοφιλέστερα έργα που θα επηρέαζαν την ευρωπαϊκή λογοτεχνία και το θέατρο επί δύο περίπου αιώνες, τα επεξεργάστηκαν με προσοχή, και το υλικό που άντλησαν από αυτά το οργάνωσαν υπό μορφή ιντερμεδίων στηριζόμενοι παράλληλα στη θεατρική τεχνική που ακολουθούσαν οι Ιταλοί ομόλογοί τους σε ανάλογες διασκευές.