Λουτρά και χαμάμ στη Μυτιλήνη: κοινωνικές και πολιτισμικές πρακτικές (τέλη 19ου αι. - τέλη 20ου αι.): συμβολή στη λαογραφική μελέτη της χρήσης του νερού και της σωματικής καθαριότητας

Abstract

This essay attempts to explore the places and ways of bodily cleanliness of the inhabitants of Mytilene from the late 19th to the last decades of the 20th century. The study is based on the one hand in the historicity of the place, where economic, political, social and demographic changes occurred, on the other hand in the memories of the persons who describe the life, the city, the neighborhood and their houses, especially the public and private spaces and the ways adopted for bathing. Premises and ways of cleanliness in this socio-cultural environment appear to reflect and represent the existing social structure and social relations, as formed in the course of their historical development. Moreover, an important part of the lifestyle of the inhabitants of the town of Mytilene has been highlighted through cultural practices of bodily cleanliness as well as its internal, spatial and social, limits. The cleanliness of the body, ultimately, and what it comes with it, constituted a vehicle for meanings and values and revealed discriminations within the community explored, acting as a system of classifications and as a reading tool for the bather’s social relations and cultural identity. The ethnographic field research (2004-2011), the study of various archives and of the daily and periodic press of the time, the interviews and the photography of relevant spaces, people and objects constitute the methodology used.

Η εργασία αυτή επιχειρεί να διερευνήσει τους χώρους και τους τρόπους της σωματικής καθαριότητας των κατοίκων της Μυτιλήνης από τα τέλη του 19ου έως τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Η μελέτη στηρίζεται αφ΄ενός στην ιστορικότητα του τόπου, όπου σημειώθηκαν οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές και δημογραφικές αλλαγές, αφ΄ετέρου δε στις μνήμες των προσώπων, τα οποία περιγράφουν τη ζωή, την πόλη, τη γειτονιά και την κατοικία τους, ειδικότερα δε τους δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους και τους τρόπους που υιοθέτησαν για να πλυθούν. Οι χώροι και οι τρόποι καθαριότητας στο συγκεκριμένο κοινωνικό- πολιτισμικό περιβάλλον φαίνεται ότι αντανακλούν και να αναπαριστούν την υπάρχουσα κοινωνική δομή και τις υφιστάμενες κοινωνικές σχέσεις, όπως διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια της ιστορικής τους εξέλιξης. Επιπλέον, αναδεικνύονται ένα σημαντικό μέρος του τρόπου ζωής των κατοίκων της πόλης, μέσω των πολιτισμικών πρακτικών της σωματικής καθαριότητας καθώς και τα εσωτερικά, χωρικά και κοινωνικά, όριά της. Η καθαριότητα του σώματος εν τέλει, με ό,τι αυτή συνοδεύεται, αποτέλεσε φορέα σημασιών και αξιών και αποκάλυψε διακρίσεις στο εσωτερικό της εξεταζόμενης κοινωνίας, λειτουργώντας ως σύστημα κατηγοριοποιήσεων και εργαλείο ανάγνωσης των κοινωνικών σχέσεων και της πολιτισμικής ταυτότητας του λουόμενου. Η επιτόπια εθνογραφική έρευνα (2004-2011), η μελέτη ποκίλων αρχείων και του ημερήσιου και περιοδικού τύπου της εποχής, οι συνεντεύξεις και η φωτογράφηση των σχετικών χώρων, προσώπων και αντικειμένων συναποτελούν τη χρησιμοποιηθείσα μεθοδολογία.