Διατροφικές συνήθειες και φυσική δραστηριότητα των εφήβων: εφαρμογή παρέμβασης στον χώρο του σχολείου και ο ρόλος των ψυχοκοινωνικών παραγόντων

Abstract

Introduction: Healthy dietary habits and physical activity are important health behaviors for the prevention of obesity and related diseases. Large-scale interventions targeting the above behaviors usually offer general information unable to capture the special needs of each adolescent. Tailoring is an efficient health education strategy that enables wide distribution of personal feedback with relatively low cost due to its applicability in electronic non-print media. Aim: The aim of this study was to design, implement and evaluate the effectiveness of an internet-based computer-tailored nutrition and physical activity intervention for adolescents. Additional aims were: a) to evaluate the feasibility of the nutrition intervention, and b) to evaluate demographic and psychosocial determinants as mediators and moderators on physical activity indices. Methods: The study population consisted of 1298 adolescents, aged 12.5-17.5 years, from secondary schools of six European cities. The schools were randomized into two groups: an intervention group (IG) (n=713 students) and a control group (CG) (n=585 students). In a time period of three months, students from both groups completed three times questionnaires (baseline, one month and three months after baseline) and received feedback: tailored advice for the IG and generic standard advice for the CG. The outcome of the intervention was evaluated by changes in dietary intake and physical activity after one and three months using multi-level modelling. Results: One month from baseline the outcomes concerning dietary change showed statistical significant differences between the two group only for the percentage energy from fat, mostly due to the increase in the CG (p=0.029). However, three months from baseline, the IG decreased the percentage energy from fat compared to the CG in the overweight/ obese subgroup (p=0.002). Also, girls and overweight/ obese adolescents evaluated more positive the tailored nutrition advice. Regarding physical activity, one month from baseline, the IG reported higher levels of cycling for transportation (Β=-13.10, 95%CI:-21.59,-4.61), moderate (MPA) (Β=-21.40, 95%CI:-37.63,-5.18) and vigorous (VPA) (Β=-17.38, 95%CI:-31.07,-3.70) physical activity in leisure time and moderate to vigorous physical activity (MVPA) (Β=-25.42, 95%CI:-45.24,-5.60) compared to the CG. Three months from baseline, when the IG had received the tailored feedback twice, intervention effects were even stronger for all physical activity indices. Mediation analysis showed that perceived environmental barriers (PEB) regarding neighbourhood safety mediated the effect of the intervention on all physical activity indices. Also, PEB regarding sports facilities availability at neighbourhood and PEB regarding sport-related facilities at school mediated the effect of the intervention on MVPA and MPA (in leisure time and at school, respectively). However, social support from a sports partner suppressed the effect of the intervention on VPA and MVPA. Moderation analysis showed that the following increased adolescents’ responsiveness to the intervention: male sex, older age, higher baseline intention to increase physical activity, higher perceived social support or modeling level by siblings and low perceived social support by friends. Conclusions: The study findings indicate that the tailored advice was more effective than the standard advice regarding adolescents’ physical activity levels. However, the nutrition tailored advice needs further adaptations to enhance the effectiveness of the intervention. PEB measures were identified as mediators of adolescents’ physical activity levels, as well as subgroups that were less responsive to the physical activity intervention. Future interventions should include strategies both for improving PEB and for better responsiveness of the subgroups at risk.

Εισαγωγή: Η διαμόρφωση υγιεινών διατροφικών συνηθειών και η υιοθέτηση συστηματικής φυσικής δραστηριότητας αποτελούν σημαντικούς παράγοντες πρόληψης της παχυσαρκίας και των συνοδών νοσημάτων. Τα μεγάλης κλίμακας προγράμματα παρέμβασης που αποσκοπούν στη βελτίωση των παραπάνω συμπεριφορών στοχεύουν στο σύνολο της τάξης και δε λαμβάνουν υπόψη τους τις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε μαθητή. Οι εξατομικευμένες παρεμβάσεις, που εφαρμόζονται μέσω Η/Υ, έχουν τη δυνατότητα να παρέχουν προσωπική ανατροφοδότηση σε ένα μεγάλο πληθυσμιακό δείγμα με σχετικά χαμηλό κόστος. Σκοπός: Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν ο σχεδιασμός, η εφαρμογή και η αξιολόγηση μιας εξατομικευμένης παρέμβασης μέσω Η/Υ για τις διατροφικές συνήθειες, την πρόσληψη θρεπτικών συστατικών και τα επίπεδα φυσικής δραστηριότητας των εφήβων. Επιμέρους σκοποί είναι: α) η αξιολόγηση της διαδικασίας εφαρμογής της διατροφικής παρέμβασης, και β) η αξιολόγηση της μεσολαβητικής και τροποποιητικής επίδρασης δημογραφικών και ψυχοκοινωνικών παραγόντων στη φυσική δραστηριότητα. Υλικά και Μέθοδοι: Τον πληθυσμό της μελέτης αποτέλεσαν 1298 έφηβοι, ηλικίας 12.5-17.5 ετών, που φοιτούσαν σε σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης έξι ευρωπαϊκών πόλεων. Τα σχολεία τυχαιοποιήθηκαν σε δύο ομάδες: μία ομάδα παρέμβαση (ΟΠ) (n=713 μαθητές) και μία ομάδα ελέγχου (ΟΕ) (n=585 μαθητές). Κατά τη διάρκεια τριών μηνών οι μαθητές και των δύο ομάδων συμπλήρωσαν τρεις φορές ερωτηματολόγια (στην αρχή της παρέμβασης, ένα μήνα και τρεις μήνες μετά τις αρχικές μετρήσεις) και έλαβαν ανατροφοδότηση: εξατομικευμένες οδηγίες η ΟΠ και γενικές οδηγίες η ΟΕ. Ο έλεγχος της αποτελεσματικότητας της παρέμβασης έγινε με αξιολόγηση της διαιτητικής πρόσληψης και της φυσικής δραστηριότητας ένα μήνα και τρεις μήνες μετά τις αρχικές μετρήσεις με τη χρήση μεικτών γραμμικών υποδειγμάτων. Αποτελέσματα: Σε διατροφικό επίπεδο ένα μήνα μετά τις αρχικές μετρήσεις παρατηρήθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο ομάδων μόνο για το ποσοστό της ενέργειας που προέρχεται από λίπος, κυρίως λόγω της αύξησης του από την ΟΕ (p=0.029). Ωστόσο, τρεις μήνες μετά τις αρχικές μετρήσεις, παρατηρήθηκε μείωση του ποσοστού της ενέργειας που προέρχεται από λίπος στην ΟΠ σε σύγκριση με την ΟΕ για την υποομάδα των υπέρβαρων/ παχύσαρκων εφήβων (p=0.002). Επιπλέον, οι εξατομικευμένες διατροφικές οδηγίες που δόθηκαν στην ΟΠ αξιολογήθηκαν πιο θετικά από τα κορίτσια και τους υπέρβαρους/ παχύσαρκους εφήβους. Όσον αφορά τη φυσική δραστηριότητα, ένα μήνα μετά τις αρχικές μετρήσεις η ΟΠ είχε υψηλότερα επίπεδα μετακίνησης με ποδήλατο (Β=-13.10, 95%CI:-21.59,-4.61), μέτριας (MPA) (Β=-21.40, 95%CI:-37.63,-5.18) και υψηλής (VPA) (Β=-17.38, 95%CI:-31.07,-3.70) έντασης φυσική δραστηριότητα στον ελεύθερο χρόνο και μέτριας προς υψηλή ένταση φυσική δραστηριότητα (MVPA) (Β=-25.42, 95%CI:-45.24,-5.60) σε σύγκριση με την ΟΕ. Τρεις μήνες μετά τις αρχικές μετρήσεις, όταν η ΟΠ έλαβε για δεύτερη φορά εξατομικευμένες οδηγίες, η επίδραση της παρέμβασης ήταν ακόμη μεγαλύτερη για όλους τους τύπους μετακίνησης και δείκτες φυσικής δραστηριότητας. Με τη μεσολαβητική ανάλυση αναγνωρίστηκαν τα αντιλαμβανόμενα περιβαλλοντικά εμπόδια (ΑΠΕ) που σχετίζονται με την ασφάλεια της γειτονιάς ως μεσολαβητές για όλους τους τύπους μετακίνησης και δείκτες φυσικής δραστηριότητας. Επίσης, τα ΑΠΕ που σχετίζονται με τη διαθεσιμότητα αθλητικών εγκαταστάσεων στη γειτονιά και με τη διαθεσιμότητα εγκαταστάσεων σχετικών με τον αθλητισμό στο σχολείο βρέθηκαν να είναι μεσολαβητές για την MVPA και την MPA (στον ελεύθερο χρόνο και στο σχολείο, αντίστοιχα). Αντίθετα, η κοινωνική υποστήριξη κατά την άθληση με φίλο/ους βρέθηκε να έχει κατασταλτική επίδραση στην VPA και στην MVPA. Με την τροποποιητική ανάλυση αναγνωρίστηκαν συγκεκριμένες υποομάδες (αγόρια, έφηβοι μεγαλύτερης ηλικίας, έφηβοι με υψηλή πρόθεση για αύξηση της φυσικής δραστηριότητας κατά τις αρχικές μετρήσεις, έφηβοι με υψηλή αντιλαμβανόμενη υποστήριξη από τα αδέρφια, έφηβοι με χαμηλή αντιλαμβανόμενη υποστήριξη από τους φίλους και έφηβοι με υψηλά αδερφικά πρότυπα) που ανταποκρίθηκαν καλύτερα στην εξατομικευμένη παρέμβαση. Συμπεράσματα: Η παρούσα μελέτη έδειξε ότι οι εξατομικευμένες οδηγίες που δόθηκαν στην ΟΠ είχαν μεγαλύτερη επίδραση από τις γενικές οδηγίες που δόθηκαν στην ΟΕ στα επίπεδα φυσικής δραστηριότητας των εφήβων. Ωστόσο, οι διατροφικές εξατομικευμένες οδηγίες χρειάζονται περαιτέρω προσαρμογές και διορθώσεις ώστε να ενισχυθεί η αποτελεσματικότητά τους. Επιπλέον, η μελέτη αναγνώρισε τα ΑΠΕ ως μεσολαβητές της φυσικής δραστηριότητας, καθώς και συγκεκριμένες υποομάδες εφήβων που είχαν μικρότερη ανταπόκριση στην εξατομικευμένη παρέμβαση. Ο σχεδιασμός μελλοντικών παρεμβάσεων θα πρέπει να περιλαμβάνει στρατηγικές τόσο για τη βελτίωση των ΑΠΕ όσο και για την καλύτερη ανταπόκριση των παραπάνω υποομάδων.