Φιλοσοφία της μουσικής και αισθητική παιδεία στο έργο του Ευάγγελου Μουτσόπουλου

Abstract

Music, beyond representing an art form and a means of expression, becomes a building stone for education, interwoven with virtue and philosophy. Theatre and Music form an amalgam in Ancient Greece, with music being considered as the unison of physical movement, verbal and musical sound, a unision that is fully accepted and promoted by E. Moutsopoulos. Philosophy is confirmed as a reproduction of music, through multiple articles and books, which are presented and critically appraised. In summary, the most important works evaluated are as follows: La Philosophie de la musique dans la dramaturgie antique. Formation et structure (Publications de la Société Hellénique des Études Philosophiques, Éditions Hermés, Athénes, Série «Recherches», 1975), is a work where Moutsopoulos analyses music within tragic poetry, assessing it in relation to religion and ritual and also evaluating its link to the surreal and magical, either under human logic, or through the passion of the human soul and of its reflection to the world. Moutsopoulos researches all sound forms present in the performance of a tragedy: speech, singing, natural noise. Rhythm, harmony and movement form the cornerstone of the action of the play, but also describe the characters and their ethos, proposing that the content of musical philosophy is the harmony of meanings and sounds. At the same time, the expressive musical significance of silence is addressed and evaluated, whereas the practical function of music is used to objectify the highest of human qualities presented in the drama, forming the passage from words to action. According to Moutsopoulos, one encounters within tragic poetry the fundamental platonic musical values. La musique dans l’ œuvre de Platon (Presses Universitaires de France, Paris 1959·). Here, Moutsopoulos analyses the thoughts of the ancient Greek philosopher, concentrating on how he is influenced by Pythagorean theories, that link music to numbers and the theory of Damon relating it to human behaviour. The platonic musical sense and life rely on the promotion and evaluation of the relation between human thinking and reality, as an expression of the global impulse of the soul. By analysing the platonic theories on the foundations of musical creation, the importance of rhythm as a major component of musical beauty, Plato’s interest in musical instruments, dance, the aesthetics of music through the science of musical art, Moutsopoulos researches the meaning and practice of music in the Republic, whereas in Laws he assesses the application of music. Moutsopoulos considers Plato, through his concept of education in cycles and his model on continuous education, to be the philosophical expounder of the paedagogical theory of Damon. The coexistence of ethical and aesthetical values, both equally important for one’s refinement and the reinforcement of ethical behaviour, are summarised in the platonic phrase «πᾶς γὰρ ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου εὐρυθμίας τε καὶ εὐαρμοστίας δεῖται».La Philosophie de la Musique dans le Système de Proclus, (Académie d’ Athènes, Centre de Recherche sur la Philosophie Greque, 2004), is based on the commentaries of Proclus on Plato’s work. A dynamic system of musical movement is presented, where the dancer, the singer and the musician are interlinked and continuously overlap, reflecting the harmonic links within the world. Despite the fact that Proclus lives in an era of great changes with relation to musical education, he repeats more or less Plato’s positions, namely, that philosophy is musical, that the musician expresses harmonical models proposed to him by the Muses and that the musical art relies on a power obtained primarily through education. Through the act of imitation, according to Proclus, the emanator depends on his source, which he imitates, and through imitation participates in the elevation. The musician puts in function the total of the spiritual powers, in order to attain perfection and moderation, by avoiding deficiency and exaggeration. Moutsopoulos however observes that the musician in Proclus educates through his own living example and thus Proclus distances himself from the platonic model, where musical creation is under the influence of the divine. And while according to Plato the qualities of music differentiate humans in rational and irrational, according to Proclus they form its substance, which intends to reveal internal harmony. The harmonic links, expressed through numbers, geometrical and musical forms and dialectical analyses, represent for Proclus equivalent means of expression, an idea that most probably would have not been shared by Plato. Musical education is assessed chronologically with the intent to understand its position well before Plato, such as its use as an expression of behaviour and pleasure in Homer or a means towards natural or spiritual enhancement in chorals and Sapfo’s poems in Sparta and Lesvos respectively and finally the formation of human character according to tragic poets. Musical education leads to philosophical education, which in turn will shape the harmony of the soul, the musical form of which works side by side with human actions towards the reformation of an individual’s conscience and his aesthetic improvement. Music and beauty allow for philosophical, ethical and political matters to be evaluated, which in turn, will promote music as a value that supersedes a simple aesthetic delight and transforms it into an educational supremacy. Music, as a language, a philosophy, as a way of critical thinking and a means for social cohesion has played an important role in the structure of the educational system throughout Europe during the 20th and 21st century. In the 19th century, the Greek educational system, attempted to promote ancient Greek musical tradition, and even reintroduce it to the West, who had adopted it in the past, in order to improve its own pedagogical needs. Musical education is timelessly linked with social education and continues to influence social structure and cohesion. From an educational perspective, the work of E. Moutsopoulos has a continuous power to influence individual conscience and aesthetics. Finally, Moutsopoulos’ point of view in the philosophy of music is constantly enlightened by the sense of kairicity, which is expressed in the whole of his work as a tendency of the subject towards a movement that aims at attaining an opportunity, as a dominance to what tries to evade, as an explanation of nuance, as a means of understanding the median, as an endeavour to contain and restrain a moment that tries to pass us by.

Η μουσική ως στοιχείο πολιτισμού δεν αποτελεί απλά μια μορφή τέχνης και αυτοέκφρασης αλλά και ένα δομικό στοιχείο στην εκπαίδευση, άρρηκτα συνυφασμένο με την αρετή και την φιλοσοφία. Στην αρχαία Ελλάδα βρίσκεται σε αδιάρρηκτη ενότητα με το θέατρο και τη μουσική, την οποία οι αρχαίοι Έλληνες αντιλαμβάνονται ως ενότητα σωματικής κίνησης, προφορικού λόγου και μουσικού ήχου και την θεωρούν ως ένα από τα κύρια μέσα διαπαιδαγώγησης. Αυτή την ενότητα συλλαμβάνει και πρωτίστως αναδεικνύει ο Ε. Μουτσόπουλος, ως απόπειρα της συνείδησης να κατορθώσει την ενότητά της. Η φιλοσοφία επιβεβαιώνεται ως η άλλη όψη της ίδιας της μουσικής μέσα από πολυάριθμα άρθρα και βιβλία που επισκοπούνται και αναλύονται κριτικά, με κυριότερα, από όσα αφορούν στην Αρχαιότητα : La Philosophie de la musique dans la dramaturgie antique. Formation et structure (Publications de la Société Hellénique des Études Philosophiques, Éditions Hermés, Athénes, Série «Recherches», 1975), όπου αναλύονται οι θεωρήσεις του σχετικά με τη μουσική στο έργο των τραγικών και εξετάζονται είτε σε σχέση με το θρησκευτικό τους χαρακτήρα, τελετουργικό, παράλογο και μαγικό, είτε υπό την όψη της ανθρώπινης λογικής, είτε σε σχέση με το πάθος της ανθρώπινης ψυχής και την αντανάκλασή του στον κόσμο. Ο Μουτσόπουλος ερευνά το ηχητικό σύνολο μιας παραστάσεως: λόγος, τραγούδι, φυσικοί ήχοι. Κάθε φορά ο λόγος εννοείται ως λόγος μουσικός. Η πρωτοκαθεδρία του ρυθμού, της αρμονίας και της κίνησης κατά τη σύνθεση της δράσεως, των χαρακτήρων και των ηθών, ορίζει το περιεχόμενο της φιλοσοφίας της μουσικής ως αρμονία νοηματική και ηχητική. Επισημαίνεται και αξιολογείται η μουσική εκφραστική αξία της σιωπής. Παράλληλα, η πρακτική λειτουργία της μουσικής αντιστοιχείται προς την αντικειμενοποίηση των υψηλών ανθρώπινων αξιών που δραματοποιεί, ορίζοντας τη μετάβαση «από τον λόγο στην πράξη». Στην δραματική ποίηση, απαντώνται, κατά τον Μουτσόπουλο, τα πρωτογενή συστατικά στοιχεία της μουσικής σκέψης του Πλάτωνα.La musique dans l’ œuvre de Platon (Presses Universitaires de France, Paris 1959·). Ο Μουτσόπουλος ερμηνεύει τη σκέψη του αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου εστιάζοντας στις επιρροές του από τις πυθαγόρειες θεωρίες που θεμελίωναν τη μουσική στον αριθμό και στις θεωρίες του Δάμωνα που εδράζονταν στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Η πλατωνική μουσική αίσθηση και ζωή έγκειται στην ανάδειξη και στην αξιολόγηση των δεσμών μεταξύ ανθρώπινης διανόησης και πραγματικότητας, ως εκδήλωσης που ερμηνεύει μια ψυχική ορμή, οικουμενικής φύσεως και εμβέλειας. Εξετάζοντας τις πλατωνικές θέσεις που αφορούν τα τεχνικά θεμέλια της μουσικής δημιουργίας, τη σημασία του ρυθμού ως πρωταρχικού στοιχείου που καθορίζει την ομορφιά ενός μουσικού έργου, το ενδιαφέρον του Πλάτωνα για τα μουσικά όργανα, τον χορό, την αισθητική της μουσικής διά μέσου της επιστήμης της μουσικής τέχνης, ο Μουτσόπουλος διερευνά παράλληλα το νόημα και τη λειτουργία της μουσικής στην Πολιτεία, ενώ στους Νόμους ασχολείται αναλυτικότερα με την εφαρμογής της. Ο Πλάτων, προτείνοντας την υπαγωγή φυλάκων, φιλοσόφων, νομοθετών σε μια μουσική παιδεία παρεχόμενη μέσω κύκλων, σε ένα σύστημα δια βίου μάθησης, ερμηνεύεται από τον Μουτσόπουλο ως ο φιλοσοφικός ερμηνευτής της παιδαγωγικής θεωρίας του Δάμωνα. Η συνύπαρξη των ηθικών και αισθητικών αξιών, παραγόντων ουσιωδών για την καλλιέργεια του προσώπου και την ηθική του συμπεριφορά, συμπυκνώνονται στην πλατωνική επιταγή «πᾶς γὰρ ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου εὐρυθμίας τε καὶ εὐαρμοστίας δεῖται».La Philosophie de la Musique dans le Système de Proclus, (Académie d’ Athènes, Centre de Recherche sur la Philosophie Greque, 2004), το οποίο στηρίζεται στα σχόλια του Πρόκλου στο πλατωνικό έργο, όπως σταχυολογούνται και ερμηνεύονται συνθέτοντας ένα δυναμικό σύστημα μουσικής κίνησης, όπου χορευτής, αοιδός και μουσικός ερμηνευτής συνδέονται και αλληλεπιδρούν διαρκώς, ανακλώντας στον κόσμο και στο σύμπαν τους δεσμούς της αρμονίας. O Πρόκλος, παρά το γεγονός των αλλαγών που επέρχονται στη θεωρία της μουσικής παιδείας στα μέσα του 5ου μ.Χ. αιώνα, επαναλαμβάνει σε γενικές γραμμές τις θέσεις του Πλάτωνα, τόσο για τη φιλοσοφία ως μέγιστη μουσική, για το πρόσωπο του μουσικού ως εκφραστού των αρμονικών μοντέλων που του παρέχουν οι Μούσες, όσο και για το ότι η μουσική τέχνη έγκειται στην άσκηση μιας δύναμης, η οποία αποκτάται μέσω της εκπαίδευσης. Κατά τη διαδικασία της μίμησης στον Πρόκλο, το απορρέον εξαρτάται από την πηγή του, την μιμείται και συμμετέχει ομοιάζοντας προς αυτήν. Ο μουσικός θέτει σε ενέργεια το σύνολο των πνευματικών του δυνάμεων ώστε να αφουγκραστεί τον καιρό και να αναζητήσει το μέτρο, προκειμένου να αποφύγει την έλλειψη ή την υπερβολή. Ο Μουτσόπουλος ωστόσο παρατηρεί πως ο μουσικός στον Πρόκλο διδάσκει μέσω του παραδείγματος της ζωής του, απομακρυνόμενος κατά κάποιον τρόπο από τον μουσικό που δημιουργεί εν ενθέω μανία, σύμφωνα με το πλατωνικό μοντέλο. Κι ενώ στον Πλάτωνα οι ιδιότητες της μουσικής διαχώριζαν τους ανθρώπους σε έμφρονες και άφρονες, στον Πρόκλο αφορούν την ουσία της, που είναι η αποκάλυψη της εσωτερικής αρμονίας στον άνθρωπο. Οι αρμονικές σχέσεις ακόμη, που εκφράζονται με αριθμούς, γεωμετρικά και μουσικά σχήματα και διαλεκτικές αναλύσεις, αποτελούν στον Πρόκλο τρόπους έκφρασης ισοδύναμους, πράγμα για το οποίο ο Πλάτων θα εξέφραζε ενδεχομένως αντιρρήσεις.Όσα αφορούν στη μουσική παιδεία διακρίνονται σε περιόδους με σκοπό να γίνει κατανοητή η θέση που αυτή είχε πριν από τον Πλάτωνα, στον Όμηρο, δηλαδή ως έκφραση συμπεριφοράς και ευχαρίστησης, στη Σπάρτη και στη Μυτιλήνη ως φυσική και πνευματική καλλιέργεια με την ανάπτυξη του χορικού και τα άσματα της Σαπφούς, στους τραγικούς ποιητές, που προέβαλαν τον ρόλο και επαίνεσαν τη μορφοποιό δύναμή της στη διάπλαση του ανθρώπινου χαρακτήρα. Η μουσική παιδεία οδηγεί στη φιλοσοφική εκπαίδευση, σύμφωνα με την οποία δομείται η αρμονία της ψυχής, η μουσική μορφή της οποίας συμβαδίζει με την ανθρώπινη δραστηριότητα για τη διαμόρφωση της ατομικής συνείδησης και της αισθητικής καλλιέργειας του ανθρώπου. Μέσω της μουσικής, αλλά και μέσω του ωραίου θίγονται φιλοσοφικά, ανθρωπολογικά, ηθικά και πολιτικά ζητήματα, που με τη σειρά τους λειτουργούν ως παράγοντες νομιμοποίησης της μουσικής, ως αξίας που υπερβαίνει την απλή αισθητική απόλαυση και μετουσιώνεται σε δύναμη παιδείας και κοινωνικής αναμόρφωσης. Η μουσική, ως γλώσσα, ως φιλοσοφία και τρόπος κριτικής σκέψης, ως παράγοντας δημιουργίας και εξασφάλισης της κοινωνικής συνοχής, βρέθηκε στο προσκήνιο κατά τον 20ο και 21ο αιώνα και εξακολούθησε να παίζει πρωτεύοντα ρόλο στο νεότερο εκπαιδευτικό σύστημα, σε ευρωπαϊκό περιβάλλον, ενώ ήδη από τον 19ο αιώνα το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα επιχείρησε να αξιοποιήσει την αρχαία ελληνική μουσική παράδοση και ακόμη να την επανεισάγει από τη Δύση, η οποία την είχε υιοθετήσει και στην οποία βασίστηκε προκειμένου να ικανοποιήσει τις δικές της παιδαγωγικές ανάγκες. Η μουσική εκπαίδευση συνδέεται διαχρονικά με την κοινωνική εκπαίδευση και εξακολουθεί να επιδρά τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και στο συλλογικό, στη διαφύλαξη της συνοχής της πολιτείας. Υπογραμμίζεται η από παιδαγωγικής άποψης διαρκής ισχύς του έργου του Ε. Μουτσόπουλου και η σημασία του για τη διαμόρφωση της ατομικής συνείδησης και της αισθητικής καλλιέργειας του ανθρώπου.Η οπτική, τέλος, του Μουτσόπουλου στη φιλοσοφία της μουσικής ερμηνεύεται διαρκώς μέσα από την έννοια της καιρικότητας, η οποία εκφράζεται σε όλο του το έργο ως προθετικότητα του υποκειμένου στην κίνηση του να προσποριστεί την ευκαιρία και να δημιουργήσει, ως κυριαρχία επί του διαφεύγοντος, ως εξήγηση της αποχρώσεως, ως κατανόηση της μεσότητας, ως συγκράτηση και αιχμαλώτιση μιας στιγμής, που επιχειρεί να μας προσπεράσει.