Μάρκος Μοναχός (ΙΓ' αί.): βίος και έργο

Abstract

Marcus the monk belongs to the XIII century church writers. He is the author of codex Vat. Chris. Gr. 27 (ff. 349 ΧIII century) where he has written an extensive text of 347 sheets. Codex Vat. Chris. gr. 27 is mostly written by Marcus the monk himself as can be proved by two personally written notes signed with his name. The works of Marcus the monk in the order they appear in the codex are the following: a) An extensive Anthology of ascetic content “Ρήματα κεφαλαιώδη εκ των οσίων πάτερων ημών συντεθέντα εις υποθέσεις διάφορους” (ff. 3-306), b) A shorter Anthology-epistle ‘Λόγος προς αποταξαμένους (ff. 307 331) whose first part is a dissertation “about denouncing the world” where the author praises hesychasm in comparison to being a monk in the world while the second contains exclusively extracts from the Bible and the sayings of holy fathers pertaining to monastic life and virtuous Christian life and is addressed to Irene-Eulogia (1218-1284), the second sister of Michael VIII Palaiologos who was tonsured a nun with the name Eulogia. c) A short epistle “Προς την Ευλογίαν” (ff. 331v 332v). d) Three extensive discourses in epistle form. The first of these discourses “Λόγος προς ευγενεστάτην” constitutes a canon to Orthodox spiritual life and is addressed to one “Most noble soul…”, an anonymous lay married woman. The second discourse “Διάταξις ως τυπικόν προς τίνα κοσμικόν…” consists of the ritual of Orthodox spiritual life of a layman and it is addressed to an anonymous layman, a friend of Marcus. The third epistle-discourse “Λόγος ως τυπικόν προς μονάζοντας” (ff. 343v-346) consists of the ritual of monastic life addressed to an anonymous nun. The only information we have so as to give an outline of the personality of Marcus the monk is derived from his own work exclusively. According to it we infer that he belonged to a convent of cenobites with no mention as to the name of the monastery he lived in. His work which is varied and uses a great spectrum of sources shows his wide Christian literacy as well his classical education. We have no information concerning his ecclesiastical leanings whether he got mixed in the acute problems of the period between the Church and the State, the serious breach of relations, between the emperor Michael VIII and Patriarch Arsenios, the Arsenian schism, the pro unity policy of the emperor and the signing of the pseudo union of the Churches at Lyons. Only out of his letters can we discern his anti-unity convictions. The main characteristic of his personality as it is derived from his writings is his hesychastic mind set and his firm following of the Church tradition. In conclusion we believe that Marcus the monk holds an important place among the authors of the XIII century. His works, the anthologies and the epistles, give us an idea as to the prevailing ideas concerning the spiritual life of the people of his time and his epistles particularly can become a useful source of information for the future scholar when (s)he decides to study the interaction between monasticism and the laity, the correspondence of men in holy orders with ladies belonging to the aristocratic circles, monastic life among the laity and how laymen practiced asceticism.

Η παρούσα διατριβή με θέμα: Μάρκος Μονάχος. Βίος και έργο αποσκοπεί στην σκιαγράφηση της βιογραφίας και παρουσίαση της εργογραφίας του Μάρκου μονάχου του συγγραφέα του κώδικα Vat. Chis. gr. 27 του ΙΓ’ αιώνα στον οποίο κατέλιπε εκτενές έργο 347 φύλλων αποτελούμενο από δύο ανθολογία ασκητικού περιεχομένου: τρεις εκτενείς επιστολιμαίους λόγους, μια σύντομη επιστολή και ένα βραχύ χρονικό. Δύο από αυτά αποστέλλονται προς την Ειρήνη-Ευλογία (1218-1284), την δεύτερη αδελφή του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου. Από την όλη έρευνα περί του προσώπου και του βίου του συμπεραίνεται ότι ήταν κοινοβιάτης μονάχος χωρίς να είναι γνωστή η μονή στην οποία εγκαταβίωνε. Το έργο του με την ποικιλία και πολυμορφία των πηγών αποδεικνύει την μεγάλη χριστιανική του μόρφωση ενώ δεν φαίνεται άμοιρος και κλασσικής παιδείας. Από τις επιστολές του δεν παραδίδεται καμμιά πληροφορία που να φανερώνει φανατική ή ηπιότερη ανάμειξη στα έντονα εκκλησιαστικά πολιτικά προβλήματα της εποχής του ΙΓ’ αι. (σχίσμα των Αρσενιατών φιλενωτική πολιτική του Μιχαήλ Η’ και ένωση των εκκλησιών). Mόvo το ανθενωτικό του φρόνημα διαφαίνεται από τους επιστολιμαίους λόγους του. Κύριο χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του είναι το ησυχαστικό του φρόνημα και η προσήλωσή του στην παράδοση της ορθόδοξης εκκλησίας. Θεωρείται πρόδρομος του ησυχαστικού κινήματος του ΙΔ’ αι. Η συμβολή της παρούσας εργασίας στην περί τα ιστορικό-φιλολογικά ζητήματα της υστεροβυζαντινής εποχής έρευνα έγκειται στα εξής: Γνωστοποιείται ένας ακόμη συγγραφέας και το έργο του. Δίδεται κατά το δυνατόν σαφής εικόνα του Μάρκου μονάχου ως ανθρώπου και συγγραφέως. Αποκλείονται βασίμως από το να ταυτιστούν με το πρόσωπο του δύο ομώνυμοι, ο Μάρκος εξ Εβραίων και ο συγγραφέας του έργου «Σύνταγμα πονηθέν εις τα απορούμενα του τυπικού του Αγίου Σάββα» για τους οποίους εκφράζεται προβληματισμός στο PLP μήπως συμπίπτουν με τον συγγραφέα του κώδικα Vat. Chis. gr. 27. Φωτίζεται η προσωπικότητα της Ειρήνης-Ευλογίας με τα νέα στοιχεία που παρέχονται από τις επιστολές που της απευθύνει ο Μάρκος μοναχός. Στον τομέα της ασκητικής Φιλολογίας καταγράφονται τα 216 κεφάλαια ενός πολύ σημαντικού ανθολογίου της Βυζαντινής Γραμματείας Σημαντικού για το πλήθος των πηγών και των λημμάτων και την ιδιότυπη δομική του διάρθρωση. Ερευνώνται ανεξερεύνητα χειρόγραφα ανθολογίων. Στον τομέα της επιστολογραφίας σχολιάζονται νέα επιστολικά κείμενα ως προς την δομή, το περιεχόμενο, και τον τρόπο παραθέσεως των πηγών, εφόσον πρόκειται για επιστολιμαίους λόγους συμπιληματικής μορφής. Ο Μάρκος μονάχος κατέχει ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους συγγράφεις της ασκητικής ανθολογίας. Οι επιστολές του λόγω της συμπιληματικότητος ως προς την γλώσσα και την τέχνη του λόγου δεν έχουν ίσως μεγάλη φιλολογική αξία, δίνουν όμως το στίγμα της πνευματικής ζωής της εποχής του και εκφράζουν την διάθλαση του ησυχαστικού και ασκητικού φρονήματος και στα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Η μελέτη τους διευρύνει το φάσμα των δυνατοτήτων για την ακριβέστερη κατανόηση και αποτίμηση κοινωνικών και θρησκευτικών πραγμάτων της εποχής και της καθημερινής ζωής των βυζαντινών του 13ου αι. Επί πλέον ιδιαιτέρως οι επιστολές του μπορούν να αποτελέσουν πήγες χρήσιμες στον μελλοντικό ερευνητή παρομοίων θεμάτων.