Ναοί αθωνικού τύπου

Abstract

The athonite type of church is shaped by the end of the 10th century on Mount Athos. It is a cross-in-square church with side apses at the ends of the traverse legs. Although the implementation of the type during the Byzantine period is localized almost exclusively on Mount Athos, in post-byzantine period the type spread even outside the monastic community of Athos. There have been located eighty churches, which are interspersed almost throughout the Greek continent, while a small number of them are located on the Greek islands and the Balkan Peninsula. Analytical entries of the whole number of the churches are the matter of the second volume of this research. At the matching part of the study, which occupies the first volume, first of all, issues and problems concerning the definition of the type are clarified, and then determinant typological characteristics are presented. Then, its regional origin and chronological root are mentioned and past suggestions about them are critically discussed. Afterwards, the churches are presented by chronological sequence and regionally, and there is an attempt to underline the characteristics that enforce the grouping. Simultaneously, there is a discussion about the problems in dating some churches face, and rational suggestions about their chronology are made. In the next chapter, detailed typological characteristics concerning the plan and the coverage of the nave, the sanctuary, the narthex/lete, the chapels and the outer narthex are analyzed, while the roof and the classification of the churches in groups are also discussed. The next two chapters concern the variations the athonite type has been subjected in the Greek land – when side niches appear even in other types of churches – and the spread of the type in the Balkan countries is recorded. The study ends with general conclusions.

Ο αθωνικός τύπος ναού διαμορφώνεται στα τέλη του 10ου αιώνα στο Άγιον Όρος. Πρόκειται για ναό σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου πυρήνα, που φέρει πλευρικές κόγχες στα πέρατα των εγκάρσιων σκελών. Αν και η εφαρμογή του τύπου κατά τη βυζαντινή περίοδο περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο Άγιο Όρος, κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο ο τύπος γνώρισε μεγάλη διάδοση και εκτός της μοναστικής πολιτείας. Εντοπίστηκαν ογδόντα ναοί, που είναι διασπαρμένοι σε ολόκληρο σχεδόν τον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο, ενώ μικρός αριθμός τους υπάρχει στη νησιωτική Ελλάδα και στα υπόλοιπα Βαλκάνια. Αναλυτικά λήμματα του συνόλου των ναών αποτελούν το περιεχόμενο του δεύτερου τόμου της παρούσας εργασίας. Στο συνθετικό μέρος της μελέτης, που αναπτύσσεται στον πρώτο τόμο, διευκρινίζονται καταρχάς θέματα και προβλήματα που αφορούν στον ορισμό του τύπου και κατόπιν παρουσιάζονται τα ειδοποιά τυπολογικά του χαρακτηριστικά. Στη συνέχεια, γίνεται λόγος για την τοπική προέλευση και τη χρονική αφετηρία του και αντιμετωπίζονται με κριτικό τρόπο οι σχετικές με τα παραπάνω ζητήματα προτάσεις που είχαν κατατεθεί κατά το παρελθόν. Ακολούθως, παρουσιάζονται οι ναοί κατά χρονολογική σειρά και κατά περιοχές και επιχειρείται ο τονισμός χαρακτηριστικών που ενισχύουν την κατάταξή τους σε ομάδες. Συγχρόνως, γίνεται συζήτηση για τα προβλήματα χρονολόγησης που παρουσιάζουν κάποιοι εκ των ναών και κατατίθενται αιτιολογημένες προτάσεις χρονολόγησής τους. Στο επόμενο κεφάλαιο αναλύονται τα επιμέρους τυπολογικά χαρακτηριστικά, που αφορούν την κάτοψη και την κάλυψη του κυρίως ναού, του ιερού, του νάρθηκα/λιτής, των παρεκκλησίων και του εξωνάρθηκα, ενώ τίθενται ακόμη υπό πραγμάτευση η στέγαση και η κατάταξη των ναών του τύπου σε επιμέρους ομάδες. Τα επόμενα δύο κεφάλαια αφορούν τις παραλλαγές που γνώρισε ο αθωνικός τύπος στον ελλαδικό χώρο – όταν πλευρικές κόγχες εμφανίζονται και σε ναούς ποικίλων άλλων τύπων – και καταγράφεται η διάδοση του τύπου στις βαλκανικές χώρες. Η εργασία ολοκληρώνεται με την εξαγωγή γενικότερων συμπερασμάτων.