Έλληνες διπλωμάτες στήν Οθωμανική αυτοκρατορία: ο Κωνσταντίνος Καρατζάς ο Μπάνος καί το ταξίδι του στήν Πρωσία (1790-1792)

Abstract

My PhD thesis under the title “Greek diplomats in the Ottoman Empire: Constantine Caratzasthe Ban and his journey to Prussia (1790-1792)” emerged as an effort to answer to some questions I had concerning the Greek notables under the Ottoman rule, the Phanariots. These questions mainly formed and the research axes of my thesis, which are the following: 1.Phanariots, with special focus on the middle level of that social group. Caratzas is a good case study, because his biography offers the best and more detailed information for a person of his social status. 2.Greeks and the Ottoman diplomacy in the second half of the 18th century. The dragomans (professional diplomatic translators) of Constantinople and the history of the European diplomacy 1787-1792. 3.Caratzas’ journey as diplomatic mission and traveling experience Through Caratzas’ biography I present the contribution of the Phanariots to the relations between the Ottoman Empire and Europe. Caratzas himself, as a prominent figure of the middle level Phanariots had created a huge network of Europeans, Ottomans and Greeks. That network allowed him to gain the offices he needed to evolve his career. His European network is outstanding, as it consists of monarchs, princes, prime-ministers, ministers, diplomats and the European dragomans of Constantinople. In the diplomatic circles of Constantinople in the 18th century, we should trace the beginning of the modern Greek political thought and science, as well as the pre-history of the Greek diplomacy. As far as it concerns the Ottoman embassy of Azmi effendi to Berlin (1790-1792) in which Caratzas participated as dragoman, my thesis offers some important details on the negotiations with the Prussian ministers. It also presents the tasks that a dragoman of such embassy performed, as translation, advise to the ambassador and substitution of the ambassador, when he could not or did not want to attend. Of course, the embassy’s mission was not accomplished and that is not an ambassador’s fault. It has to do with the weaknesses of Ottoman diplomacy of that period (no real negotiating jurisdiction, no communication network and no intelligence service). As a traveler’s experience, that journey and Caratzas’ account of it, is the best example of the Greek travel literature we have in the 18th century. In his diary Caratzas offers a good image of the social, financial, intellectual and court life of Berlin, whereas his descriptions of the cities that the embassy visited shows a real writing talent.

Η διδακτορική μου διατριβή με τίτλο «Έλληνες διπλωμάτες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: Ο Κωνσταντίνος Καρατζάς ο Μπάνος και το ταξίδι του στην Πρωσία (1790-1792)» ξεκίνησε ως μία προσπάθεια να απαντήσω σε μερικά ερωτήματα που είχα σχετικά με τους Φαναριώτες. Με ποιους ακριβώς τρόπους κατόρθωναν να είναι απαραίτητοι στην Πύλη; Πώς πετύχαιναν την κατάληψη των διαφόρων αξιωμάτων; Πώς ένας Φαναριώτης προωθούσε τον εαυτό του και εξουδετέρωνε τους πολιτικούς του αντιπάλους (συνδιεκδικητές αξιωμάτων); Και παραπέρα γιατί κάποιος γινόταν Ηγεμόνας και κάποιος άλλος όχι; Τι καθόριζε το ποιος θα έφτανε στα κορυφαία αξιώματα (Ηγεμόνα-Μ. Δραγομάνου- Δραγομάνου του Στόλου); Και όσοι δεν έφταναν σε αυτά, αλλά κατείχαν τα αμέσως σπουδαιότερα τι σχέσεις είχαν με τους κορυφαίους Φαναριώτες; Τα παραπάνω ερωτήματα θέτουν εν πολλοίς και τους ερευνητικούς άξονες της διατριβής, που είναι οι εξής: 1.Φαναριώτες με έμφαση στον μέσο Φαναριώτη, εκείνον δηλαδή που βρίσκεται κάτω από τους Μ. Δραγομάνους και τους Ηγεμόνες, τους υπηρετεί, είναι συχνά συγγενής τους και ενώ έχει σε γενικές γραμμές τα ίδια τυπικά προσόντα με αυτούς δεν καταλαμβάνει κάποιο από τα κορυφαία αξιώματα. Η βιογραφία του Καρατζά προσφέρεται ως μία καλή μελέτη περίπτωσης, καθώς για κανέναν άλλον αυτής της ομάδας δεν έχουμε μέχρι σήμερα τέτοια δεδομένα που να μας επιτρέπουν –έστω κάποιες προσωρινές – απαντήσεις στα ερωτήματα που θέσαμε στην αρχή. Πάντα σε σχέση και συσχέτιση με τις αντίστοιχες ομάδες ευγενών στην Ευρώπη. 2.Οθωμανική διπλωματία και η εμπλοκή των Ελλήνων σε αυτήν στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Ο κόσμος των δραγομάνων. Ιστορία της ευρωπαϊκής διπλωματίας γύρω από την Γαλλική Επανάσταση και τον οθωμανο-ρωσο-αυστριακό πόλεμο του 1787-1792. 3.Το ταξίδι του Καρατζά τόσο ως συγκεκριμένη διπλωματική αποστολή όσο και ως περιηγητική δραστηριότητα. Πάντα μέσα στο πλαίσιο των διπλωματικών πρακτικών που επικρατούσαν εκείνη την εποχή και στα δεδομένα του ευρωπαϊκού περιηγητισμού. Η διατριβή μου αναπτύχθηκε γύρω από την βιογραφία του Καρατζά και μέσα από αυτήν κατέστη δυνατόν να παρουσιαστεί με πρόσφορο τρόπο η ουσιαστική συμβολή των Φαναριωτών στις επαφές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με την Ευρώπη. Αυτή η συμβολή αναλύθηκε με αφορμή την οικογενειακή παράδοση των Καρατζάδων στην δραγομανία. Αυτός ο λόγος, η λειτουργία δηλαδή των Φαναριωτών ως διάμεσων ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση υπήρξε και το αίτιο της ανόδου της ισχύος των μέσων Φαναριωτών στα τέλη του 18ου αιώνα. Και αυτή τους η λειτουργία δεν έχει να κάνει μόνο με την ανάγκη της Οθωμ. Αυτοκρατορίας να έρθει σε επαφή με την Ευρώπη, αλλά επίσης σχετίζεται και με το δικό τους συμφέρον, το οποίο είναι η συνεχής αντιπαράθεση, Πύλης και Ευρώπης, ώστε νὰ είναι απαραίτητοι ως διάμεσοι, εξομαλυντές και διαχειριστές του ενδιάμεσου χώρου (Ηγεμονίες). Γιατί τι άλλο πέρα από διαχειριστές του χώρου των Ηγεμονιών ήταν, αυτού του τμήματος που δεν ανήκε καθαρά ούτε στην Αυτοκρατορία, ούτε στους Ρώσους; Σε αυτήν μάλιστα την συνάφεια θα πρέπει να εκτιμήσουμε και τον ρόλο των εθελούσιων αιχμαλωσιών των ηγεμόνων από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις κατά τους πολέμους τους με την Οθωμ. Αυτ. Όπως κάθε αξιωματούχος που πολιτεύεται και προσπαθεί να καταλάβει «δημόσια» αξιώματα, έτσι και ο μέσος Φαναριώτης Καρατζάς χρησιμοποίησε ένα ευρύ δίκτυο συνεργατών. Το τμήμα του δικτύου του Καρατζά που δεν έχει από όσο γνωρίζουμε προηγούμενο ως προς την έκταση και την σπουδαιότητα για Φαναριώτη του δικού του επιπέδου είναι το ευρωπαϊκό. Σε αυτό συγκαταλέγονται ευρωπαίοι μονάρχες, πρίγκιπες, πρωθυπουργοί, υπουργοί εξωτερικών, στρατιωτικοί, πάρα πολλοί πρέσβεις και φυσικά οι φραγκολεβαντίνοι δραγομάνοι του Γαλατά (για τους τελευταίους μάλιστα διαπιστώνεται σχέση αλληλεξάρτησης με τους μέσους Φαναριώτες, παρά την συχνή αντιπαράθεση στην οποία έρχονταν). Στους δραγομάνικους κύκλους της Πόλεως θα πρέπει να αναζητήσουμε τις απαρχές της νεοελληνικής πολιτικής επιστήμης και των διπλωματικών σπουδών, καθώς πέρα από την καθημερινή ενασχόληση των ελλήνων δραγομάνων με τις διεθνείς υποθέσεις, την ανταλλαγή γνωμών, ειδήσεων και απόψεων με τους φραγκολεβαντίνους δραγομάνους των ευρωπαϊκών πρεσβειών σε αυτούς τους κύκλους κυκλοφορούνταν και τα πρώτα –κυρίως μεταφράσεις ευρωπαϊκών- νεοελληνικά εγχειρίδια διπλωματικών σπουδών και πολιτικής ιστορίας. Η νεοελληνική πολιτική σκέψη ξεκίνησε με αυτά τα κείμενα και μέσα από αυτούς τους κύκλους (περισσότερο, αμεσότερα και ουσιαστικότερα από ό,τι με τον Ρήγα ή τον Κοραή). Σε αυτό το σημείο και με παραδείγματα από το δίκτυο του Καρατζά, αλλά και την προσωπική του εμπλοκή με τον τεκτονισμό στο Βερολίνο επισημαίνεται και ο καθοριστικός ρόλος που διαδραμάτιζε εκείνη την εποχή η μασονία στην συγκρότηση πολιτικών δικτύων. Οι επαφές μάλιστα του Καρατζά με το ροδοσταυρικό-αντεπαναστατικό τεκτονικό κλίμα, που επικρατούσε στην Πρωσία τότε, αποτελούν τις απαρχές του πραγματικού –με όρους πολιτικής θεωρίας (conservatism) - πολιτικού συντηρητισμού στην ελληνική διανόηση. Η διπλωματική δραστηριότητα του Καρατζά και των υπολοίπων Φαναριωτών της εποχής του αποτελεί την προϊστορία της ελληνικής –και όχι μόνο- διπλωματίας. Ορισμένες άγνωστες ή ελάχιστα γνωστές πτυχές των αρμοδιοτήτων των φαναριωτών αξιωματούχων στις Ηγεμονίες επισημαίνονται μέσα από την παρουσίαση των καθηκόντων και διοικητικών ενεργειών του Καρατζά (κατασκοπεία, αντικατασκοπεία, παρέμβαση υπέρ των οικονομικών συμφερόντων ξένων δυνάμεων). Ως προς το αξίωμα του δραγομάνου μιας οθωμανικής πρεσβείας παρουσίαζεται η διοικητική υπόσταση του αξιώματος (διορισμός άμεσα από την Πύλη και όχι υπαλληλική σχέση με τον πρέσβη) και ποια ακριβώς ήταν τα καθήκοντα και οι αρμοδιότητές του (διερμηνεία, συμβουλές και εκπροσώπηση του πρέσβη προς τις ευρωπαϊκές αρχές). Η παρούσα διατριβή συμβάλλει και στην παρουσίαση των προβλημάτων που αντιμετώπιζε μία οθωμανική πρεσβεία στην Ευρώπη. Ιδίως κάποιες σημαντικές λεπτομέρειες προστίθενται στα όσο είναι ήδη γνωστά για την συγκεκριμένη πρεσβεία. Ορισμένα από αυτά αποτελούσαν και γνωρίσματα όλων των οθωμανικών πρεσβειών του ύστερου 18ου αιώνα, ενώ κάποια είχαν να κάνουν αποκλειστικά με την πρεσβεία του Αζμή εφέντη, την οποία έλαβε μέρος ως δραγομάνος ο Καρατζάς. Στα τελευταία συγκαταλέγονται οι παρενοχλήσεις των αυστριακών για να καθυστερήσουν την πρεσβεία, ενώ στα πρώτα η ενασχόληση της πρεσβείας με οθωμανούς υπηκόους που συναντά στο ταξίδι της (π.χ. εμπόρους ή την όλως ιδιαίτερη περίπτωση του οικειοθελώς αιχμαλωτισθέντος Αλέξανδρου Υψηλάντη). Η αφήγηση του Καρατζά μας επιτρέπει να σχηματίσουμε και μία εικόνα του κτηρίου, όπου κατέλυε μία οθωμανική πρεσβεία στην Ευρώπη. Επίσης, μας γίνεται γνωστή και μία λεπτομέρεια των συζητήσεων με τους Πρώσους, πως δηλαδή έθεσαν εξαρχής ως προϋπόθεση για την κήρυξη του πολέμου στην Ρωσία την σύμπραξη της Αγγλίας. Παρότι ήταν γνωστή η εξαρχής αρνητική στάση των Πρώσων σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, εντούτοις δεν είχε δοθεί βάση στην συγκεκριμένη δικαιολογία που προβλήθηκε στην οθωμανική πρεσβεία. Σε αυτό το σημείο ιδιαίτερη σημασία αποκτά το γεγονός πως οι Πρώσοι πλήρωναν μισθό στον πρέσβη, τον δραγομάνο και τον γραμματέα της πρεσβείας ενώ κάλυπταν και τα έξοδα διαμονής και διατροφής της πρεσβείας κατά μίμηση παρόμοιας πρακτικής των Οθωμανών, πράγμα που δεν συνέβαινε με τις οθωμανικές πρεσβείες της Ευρώπης. Σίγουρα σε αυτήν την ενέργεια υπήρχε και μία έννοια καλοπιάσματος, αν όχι δωροδοκίας. Η πρεσβεία του Αζμή, πέρα από την χρηματική αυτή ιδιαιτερότητα σε σχέση με τις υπόλοιπες οθωμανικές πρεσβείες εκείνης της εποχής είχε και πολλά κοινά, με χαρακτηριστικότερο την εντολή για μελέτη του πρωσικού κράτους και ιδίως του πρωσικού στρατού με σκοπό την εφαρμογή μεθόδων, τρόπων και καλών πρακτικών στην Οθωμ. Αυτοκρατορία. Είναι γνωστό πως στα χρόνια του Σελήμ Γ΄ ανάλογες οδηγίες δίνονταν σε όλους τους πρέσβεις. Πέρα από τα σχετικά σημειώματα του Αζμή, ένα μεγάλο κομμάτι του ημερολογίου του Καρατζά, καλύπτουν σχετικές αναφορές.Παρότι ο διορισμός και άλλων υπουργών για τις εξωτερικές υποθέσεις την άνοιξη του 1791 έδωσε μεγαλύτερη ευελιξία στην πρωσική πλευρά και παρά τις προφάσεις και του άγγλου πρέσβη στο Βερολίνο, ο Αζμή και ο Καρατζάς φαίνεται ξεκάθαρα πως κατανοούσαν πλήρως την πρωσική τακτική, αλλά δεν είχαν και την δυνατότητα να κάνουν κάτι, ώστε να την αλλάξουν. Χωρίς πραγματικές δικαιοδοσίες, περιμένοντας διαρκώς νέα επιστολή με οδηγίες από την Πύλη και χωρίς κανένα απολύτως οργανωμένο δίκτυο πληροφόρησης όπως και όλες οι έκτακτες οθωμανικές πρεσβείες μέχρι την εποχή τους ήταν αδύνατο να πετύχουν κάτι περισσότερο. Έτσι, έδειξαν ενδιαφέρον και για το καινό τότε φαινόμενο της ευρωπαϊκής διπλωματίας, την Γαλλική Επανάσταση, την εξέλιξη της οποίας πληροφορούνταν στο Βερολίνο. Τα σχόλια του Καρατζά φανερώνουν πως είχε κατανοήσει πλήρως πόσο επηρέαζε τις σχέσεις του πρώσου μονάρχη με τον αυτοκράτορα και ότι η σύμπραξή τους απέναντί της ήταν βέβαιη. Επίσης, φαίνεται πως είχε κατανοήσει πλήρως τις πολιτικές και κοινωνικές της διαστάσεις και για αυτό ήταν απόλυτα αρνητικός απέναντί της. Κατά το τελευταίο διάστημα παραμονής στο Βερολίνο, οι επαφές αραιώνουν με τους πρώσους υπουργούς, καθώς μετά την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης με τους Αυστριακούς στο Σιστόβ (4 Αυγούστου) και την έναρξη των διαπραγματεύσεων με τους Ρώσους (11 Αυγούστου) η οθωμανική πρεσβεία έπαψε να έχει αντικείμενο διαπραγματεύσεων, εφόσον πλέον και θεωρητικά αποκλειόταν κάθε πολεμική εμπλοκή. Το σπουδαιότερο από αυτήν την φάση και τελείως άγνωστο μέχρι τώρα είναι πως λίγο πριν την αναχώρηση της πρεσβείας ο Καρατζάς άφησε στους Πρώσους μία επιστολή-δήλωση σύμφωνα με την οποία θα παρέμενε υποστηρικτής (πιθανόν τόσο ο ίδιος όσο και ο Αζμή, η επιστολή είναι ανώνυμη) των πρωσικών συμφερόντων μετά την επιστροφή του στην Πόλη. Από περιηγητικής πλευράς τα σπουδαιότερα είναι η περιγραφή της πόλης του Βερολίνου, της πνευματικής και κοινωνικής ζωής του από τον Καρατζά. Για πρώτη φορά στην ελληνική περιηγητική λογοτεχνία έχουμε ένα κείμενο τόσο κοντά στα δυτικά αντίστοιχα. Ο Αζμή και ο Καρατζάς ως μέλη του διπλωματικού σώματος μετέχουν σε όλες τις αυλικές εκδηλώσεις, συχνάζουν στην όπερα, παρακολουθούν διαλέξεις στην Ακαδημία του Βερολίνου, επισκέπτονται τις άλλες πρεσβείες, τις επίσημες ερωμένες του πρώσου μονάρχη και υψηλόβαθμους αξιωματούχους. Ο Καρατζάς μάλιστα δεν έχασε την ευκαιρία να πάρει μία γεύση και από την αστική ζωή και τα φιλολογικά σαλόνια του Βερολίνου, στα οποία κυριαρχούσε το εβραϊκό μεταρρυθμισμένο στοιχείο της πόλης. Παράλληλα, σπουδαίες περιγραφές από περιηγητικής άποψης υπάρχουν και για διάφορες πόλεις που περνούν ταξιδεύοντας, όπως για παράδειγμα η Δρέσδη, της οποίας η περιγραφή μαρτυρεί εκτεταμένες γνώσεις πάνω στην ιστορία της τέχνης. Στην συνέχεια παρουσιάζεται το ταξίδι μέσα από τα αυτοκρατορικά εδάφη –χωρίς παρενοχλήσεις αυτήν την φορά- μέχρι την Βιέννη, την οποία περιηγήθηκε ο Καρατζάς για δύο ημέρες.