Εξέλιξη αστικών περιοχών και περιαστικού χώρου: σύστημα παρακολούθησης και αξιολόγησης των αλλαγών των χρήσεων γης με έμφαση στα οδικά αναπτυξιακά έργα

Abstract

The initial hypothesis of this thesis is that new road and development axis stimulate land use change and take part in the intense diversification of land use and environmental degradation which are common problems in the peri-urban zone. The peri-urban zone is defined as a grey area which is not entirely urban but not rural either in the traditional sense. It is more of partially urban - rural area where the process of urbanization is more intense and while at the same time the environmental consequences of rapid urbanization are more obvious. In the peri-urban area competition over land use is more intense because on one hand there are the traditional non-urban uses (e.g. Primary sector uses, warehouses, industrial etc.) while on the other hand radical changes are taking place (e.g. inclusion in the town plan, construction of regional and national arteries, organized housing, shopping malls etc.). As a result the need for a tool which will be capable of monitoring and evaluating these changes, emerges which will have a significant contribution in planning offering necessary and valuable data. This thesis suggests a methodological approach in order to tackle problems like the lack of available data concerning existing land uses, which is evident in the attempts at spatial planning during the past years. Through assessment of recent studies it has become increasingly important to find solutions to similar problems in order to implement and benefit from contemporary planning tools. The overall goal of the thesis is to determine a suitable methodology for depicting, monitoring and evaluating land use change in the peri-urban zone in a way that is both objective and scientifically approved. Land use change is the result of natural factors on one hand and socioeconomic factors on the other. The co-existence of these factors leads to incompatibilities between different land uses which on many cases are enhanced by the unique characteristics of the area. Conflicts over land use in turn lead to urban sprawl and to the overall decline of the area and the degradation of the natural environment. The peri-urban zone of Thessaloniki has been chosen as a case study where sections and continuities to urbanization are analyzed in regard to land use and transportation network both in macro and micro scale. The approach is through a multi criteria investigation in the study zone which combines issues of historic-geographic description, supporting bibliographical material from various sources (maps, aerial photographs, land survey diagrams, interviews with relevant agents, printed studied, thesis, research results etc.). Also data from the implementation of planning laws (even non-institutionalized but proposed), results from geographically determined census analysis and statistical data from ESYE from 1990 to 2007. All the data collected were formatted according to the proposed methodology of monitoring land uses in two different moments on time. Using overlay of the two consequent land use maps it is easy to track changes. Finally through a system of indicators the results and the changes are evaluated in order to achieve the best possible analysis of land use change and manage threats and opportunities in an efficient way. For the past thirty-five years the periphery of the city of Thessaloniki has transformed from a space of mainly primary production and native illegal settlements to fully urbanized areas which are constantly expanding outwards. Official planning during the 1980’s has been proven inefficient and has determined the state of both officially planned areas and not well defined peri-urban zones. In addition it had determined the location, mobility and change of different land uses. The peri-urban zone of Thessaloniki is a complex and difficult mosaic to interpret, fragmented spacially as much as socially. Within this complex matrix one can find cores of characteristic and specialized land uses like for example high agricultural productivity, industrial areas, shopping centres, areas where special uses are concentrated, which can act either as attraction or repulsion poles for new land uses and in turn the determine the future development of the area.

Η διατριβή έχει ως αφετηρία την υπόθεση ότι οι νέοι οδικοί αναπτυξιακοί άξονες διεγείρουν (κεντρίζουν-stimulate) τις αλλαγές των χρήσεων γης και κατ’ επέκταση συμβάλλουν στις έντονες αντιθέσεις των χρήσεων γης και τα σημαντικά προβλήματα υποβάθμισης του περιβάλλοντος που όλο και συχνότερα παρουσιάζονται στην περιαστική ζώνη. Η περιαστική περιοχή, η οποία ορίζεται ως η γκρίζα περιοχή που δεν είναι ούτε εξ ολοκλήρου αστική ούτε αγροτική υπό την παραδοσιακή έννοια, αλλά μάλλον η εν μέρει αστικοποιημένη αγροτική περιοχή, είναι παράλληλα ο χώρος όπου είναι εντονότερες οι διαδικασίες της αστικοποίησης και ταυτόχρονα είναι προφανέστερες οι περιβαλλοντικές επιδράσεις της. Στον περιαστικό χώρο ο ανταγωνισμός μεταξύ των διαφορετικών τύπων των χρήσεων γης είναι πιο οξύς γιατί από τη μια μεριά υπάρχουν οι ‘‘παραδοσιακές’’ χρήσεις του έξω-αστικού χώρου (π.χ. χρήσεις πρωτογενή τομέα, εγκαταστάσεις χονδρεμπορίου, αποθήκες, βιοτεχνία- βιομηχανία, κ.α.) ενώ από την άλλη πραγματοποιούνται ραγδαίες αλλαγές (π.χ. ένταξη στο σχέδιο, κατασκευή περιφερειακών και εθνικών αυτοκινητοδρόμων, οργανωμένα οικιστικά συγκροτήματα, εμπορικά κέντρα κ.α.). Κατά συνέπεια προκύπτει η έντονη ανάγκη ενός εργαλείου για την παρακολούθηση και την αξιολόγηση αυτών των αλλαγών, το οποίο θα συμβάλει καθοριστικά στο χωρικό σχεδιασμό προσφέροντας πολύτιμα και απαιτητά δεδομένα. Η συγκεκριμένη διδακτορική διατριβή προτείνει μια μεθοδολογική προσέγγιση για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που αφορούν στην έλλειψη δεδομένων για τις υφιστάμενες χρήσεις γης όπως αναδείχθηκε και από τις προσπάθειες του χωρικού σχεδιασμού τα τελευταία κυρίως χρόνια. Θεωρείται καίριας σημασίας, όπως έχει προκύψει και από την κριτική των συγχρόνων μελετών και ερευνών, η επίλυση αντίστοιχων προβλημάτων για την εφαρμογή και αξιοποίηση των διαφόρων εργαλείων του σχεδιασμού σήμερα. Αντικείμενο της συγκεκριμένης διδακτορικής διατριβής είναι ο προσδιορισμός της κατάλληλης μεθοδολογίας για την απεικόνιση, παρακολούθηση και κατά επέκταση και αξιολόγηση των αλλαγών των χρήσεων γης στον περιαστικό χώρο με επιστημονικό και αντικειμενικό τρόπο. Οι αλλαγές των χρήσεων γης είναι αποτέλεσμα αφενός φυσικών παραγόντων και αφετέρου κοινωνικοοικονομικών παραγόντων. Η συνύπαρξη των επιδράσεων των δύο κατηγοριών, δημιουργεί ‘συγκρούσεις’ μεταξύ των διαφορετικών χρήσεων γης, οι οποίες ειδικά σε ορισμένες περιπτώσεις εντείνονται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής. Οι ‘προστριβές’ των διαφορετικών τύπων χρήσεων γης συμβάλλουν στην άναρχη ανάπτυξη (sprawl), και γενικότερα στην υποβάθμιση της περιοχής και στην καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Μελέτη περίπτωσης αποτελεί η περιαστική ζώνη της Θεσσαλονίκης στην οποία από τη μακροκλίμακα στη μικροκλίμακα αναλύονται τομές και συνέχειες στην αστικοποίηση της ως προς τις χρήσεις γης και το δίκτυο μεταφορών. Η προσέγγισή τους υλοποιείται με μια μέθοδο πολλαπλής διερεύνησης στη ζώνη μελέτης, στο πλαίσιο της οποίας συνδυάζονται στοιχεία ιστοριο-γεωγραφικής περιγραφής με αξιοποίηση ποικίλου υλικού τεκμηρίωσης από πλήθος πρωτογενών και δευτερογενών πηγών (χάρτες, ορθοφωτοχάρτες, αεροφωτογραφίες, τοπογραφικά διαγράμματα, έρευνα σε φορείς αλλά και σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές, πρόσφατες μεταπτυχιακές και διδακτορικές διατριβές), δεδομένα εφαρμογής των θεσμοθετημένων πολεοδομικών ρυθμίσεων (και μη θεσμοθετημένων ως προτεινόμενων) αποτελέσματα ανάλυσης γεωγραφικά προσδιορισμένων απογραφικών δελτίων και στατιστικών στοιχείων της ΕΣΥΕ για την περίοδο κυρίως από το 1990 έως και το 2007. Έτσι ώστε να μορφοποιηθούν σύμφωνα με προτεινόμενο μεθοδολογικό πλαίσιο οι χρήσεις γης για δυο χρονικές στιγμές. Στη συνέχεια, με την επίθεση (overlay) των δύο διαδοχικών χαρτών χρήσεων γης ανιχνεύονται οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν. Τέλος, μέσω ενός συστήματος δεικτών (κριτήρια εκτίμησης) γίνεται η αξιολόγηση των αλλαγών για την καλύτερη δυνατό ανάλυση των χρήσεων γης και τη βέλτιστη διαχείριση των ευκαιριών και των απειλών. Την τελευταία τριακονταετία η περιφέρεια της Πόλης της Θεσσαλονίκης μετατράπηκε από χώρο πρωτογενούς παραγωγής και αυτογενών αυθαιρέτων συνοικισμών σε πλήρως αστικοποιημένες περιοχές και συνεχίζει να επεκτείνεται στην ευρύτερη περιοχή. Ο ατελής επίσημος σχεδιασμός, ο οποίος έχει εφαρμοστεί από τη δεκαετία του 1980 έχει καθορίσει την εικόνα των επίσημα πολεοδομημένων περιοχών και των ασαφών περιαστικών όπως επίσης και την κινητικότητα και την χωροθέτηση των διάφορων χρήσεων γης. Η περιαστική ζώνη της Θεσσαλονίκης σχηματίζει ένα σύνθετο μωσαϊκό, κατακερματισμένη τόσο χωρικά όσο και κοινωνικά. Μέσα σε αυτό το μωσαϊκό εντοπίζονται πυρήνες χαρακτηριστικών και ιδιαίτερων χρήσεων γης, όπως για παράδειγμα ζώνες υψηλής γεωργικής παραγωγικότητας, Βιομηχανικές Περιοχές (ΒΙ.ΠΕ), εμπορικά κέντρα, χώροι συγκέντρωσης ιδιαίτερων χρήσεων, οι οποίοι λειτουργούν είτε ως πόλοι έλξης είτε ως πόλοι απώθησης για νέες χωροθετήσεις και κατά συνέπεια καθορίζουν την εξέλιξη της περιοχής.