Μελέτη και καταγραφή ιερών δασών και δασυλλίων στον Εθνικό Δρυμό Βίκου-Αώου: παραδοσιακές μορφές διαχείρισης, αντιλήψεις και αξίες των τοπικών κοινωνιών για τη διατήρηση του φυσικού τους περιβάλλοντος

Abstract

The present thesis refers to the sacred trees and groves of 23 villages in Zagori (Pindos mountain). Such sacred features are important elements of cultural landscapes and their survival as symbols redolent of ancient taboos, old traditions and faiths. During 2006 we involved interviews with 145 residents using voucher specimens and interviewees were asked to list tree values, uses and qualities. The following year we surveyed 231 sites and recorded the species, size, condition and artifacts associated with 824 trees encountered on these sites. The Zagorians recognize to their trees utilitarian, aesthetic, historical, symbolic and ecological values. Local knowledge about trees is slowly disappearing along with the older informants, while the youngest informants are not able to describe tree uses and indeed fail to recognize some tree species. Small chapels or shrines characteristically guard the entrances to Zagori villages. The trees associated with such sites are typically evergreen or broadleaved oaks or maples and often contain artifacts such as the chapel bell or a cross incised into the bark. Plane trees are associated with the central squares of villages as important social trees. Another important feature of Zagorian landscapes are sacred woods or groves. The Orthodox Church used sacredness during the time of the Ottoman occupation to govern land use within the villages. In that sense woods were defined as sacred in order to manage and control use, to protect the settlement from natural disasters, to protect the village aquifer, to reserve trees for community needs i.e. public works and to use them as last resort to be used in times of exceptional need Additionally, sacred groves also sometimes served as festival places. Fear of the supernatural successfully protected the sacred vegetation until the recent past as local people feared that felling them might cause misfortune, diseases or even death to the wrong-doer, their family and animals. In modem times antecedent systems of local and religious restrictions have broken down and we frequently encountered sacred trees which were obviously forgotten, neglected, damaged or had even been felled. Interviews with younger villagers suggest that respect for nature, local history and tradition may nowadays be more effective than fear and they add that continued protection of these sites and trees now needs something other than the fear of God and threats of spiritual punishment. Thus is seems that there is an urgent need for conservation of these fragile cultural landscapes that are charged with social and ecologically important values and qualities. Considering the latest, the scientific community recently has recognized in the sacred groves a new value: this of the conservation of the cultural and biological diversity of the planet.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή πραγματεύεται το θέμα των δασών και των δέντρων που η κοινωνία του Ζαγορίου προστάτευε, και συνεχίζει σε μεγάλο βαθμό να προστατεύει, επικαλούμενη λόγους ιερότητας. Ως 'ιερότητα' ορίζουμε την αποτροπή της κοπής λόγω μιας σειράς απαγορεύσεων, που σχετίζονται με τιμωρίες υπερφυσικού χαρακτήρα και εκλαμβάνονται ως απόρροια της καταπάτησης των πραγμάτων που ανήκουν στην Εκκλησία, στους Αγίους και στο Θεό. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε 23 χωριά του Ζαγορίου. Η μεθοδολογία ακολούθησε τόσο τις μεθόδους της σύγχρονης Λαογραφίας, όσο και αυτές της Πολιτισμικής Οικολογίας. Οι κάτοικοι του Ζαγορίου αναγνωρίζουν στα δέντρα της περιοχής τους αξίες χρηστικές, αισθητικές, ιστορικές, συμβολικές και οικολογικές. Η γνώση για δέντρα που παύουν να συμβάλλουν στην τοπική οικονομία χάνεται μαζί με την ικανότητα των νεότερων πληροφορητών να τα ξεχωρίζουν και να τα ονοματίζουν. Οι βελανιδιές και τα σφεντάμια κατεξοχήν κοσμούν τα ξωκλήσια του Ζαγορίου και τα πλατάνια τις πλατείες του. Πολλά από τα παραπάνω αποτελούν Πολιτισμικά Τροποποιημένα Δέντρα, τα οποία φέρουν σημάδια της ανθρώπινης επέμβασης. Όσον αφορά στα δάση, αμιγείς δασώδεις θέσεις έχουν διατηρηθεί μέσω τοπικά προσαρμοσμένων συστημάτων, τα οποία, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, σχετίζονται με θρησκευτικού τύπου απαγορεύσεις. Στο Ζαγόρι τέτοια δάση απαντούν ως δάση αφορισμένα, εκκλησιαστικά ή βακούφικα (βακούφια), κουρί και λιβάδια. Τα δάση αυτά λειτούργησαν στην ουσία ως αυστηρά συστήματα ελεγχόμενης διαχείρισης με μεσολαβητή το θείο και εκπροσώπους του επί της γης τη μορφή της Παναγίας και πλήθος αυστηρών Αγίων. Προστάτευαν οικισμούς και καλλιέργειες από φυσικές καταστροφές, εξασφάλιζαν τη διαφύλαξη των φυσικών πόρων και τη συλλογική χρήση τους για το σύνολο της Κοινότητας, λειτούργησαν ως αποθεματικά δάση, εξυπηρέτησαν κοινοτικές ανάγκες, τόσο τακτικές, όσο και έκτακτες που κάποιες φορές μπορεί και να απαιτούσαν τον αφανισμό του ιερού δάσους προκειμένου η ξυλεία του να χρησιμοποιηθεί για σκοπό αγαθό ή ιερό. Συμπληρωματικά με τις παραπάνω λειτουργίες εκπλήρωναν επίσης σκοπούς αισθητικούς κι εξωραϊστικούς. Υπερφυσικές τιμωρίες, κάποιες φορές σοβαρές και αμετάκλητες, απειλούσαν κάθε επίδοξο παραβάτη, τον ίδιο ή την οικογένεια του, επιστρατεύοντας τη δύναμη του υπερφυσικού. Όσο πλησιάζουμε τη σύγχρονη εποχή η τήρηση των απαγορεύσεων μοιάζει να μην αποτελεί πάντα τον κανόνα. Παρόλα αυτά, όπως η επιτόπια έρευνα έδειξε και η καταγραφή στο πεδίο πιστοποίησε, η ιερότητα κατάφερε να διατηρήσει με συνέπεια συγκεκριμένα δάση και δέντρα του Ζαγορίου. Αυτά κινδυνεύουν σήμερα από νέες απειλές: την υποβάθμιση του πολιτισμικού τοπίου στο οποίο εντάσσονται, την εγκατάλειψη που τα καθιστά ευάλωτα στην πυρκαγιά, την απουσία διαχείρισης και την έλλειψη θεσμικής προστασίας. Οι Ζαγορίσιοι, αποποιούνται παλαιές δοξασίες, μα επιθυμούν να συνεχίσουν να διατηρούν τα γηραιά δέντρα και δάση, που εκείνες προστάτεψαν, από σεβασμό στην ιστορία και στη φύση, όπως οι ίδιοι υποστηρίζουν, ενώ επιπλέον, η επιστημονική κοινότητα, έχει πρόσφατα αναγνωρίσει στα ιερά δάση της γης μια νέα αξία: αυτή της διατήρησης της πολιτισμικής και βιολογικής ποικιλίας του πλανήτη.