Η βία στην οικογένεια: νομική και κοινωνιολογική προσέγγιση

Abstract

Το πρόβλημα της ενδοοικογενειακής κακοποίησης το οποίο στο πέρασμα των χρόνων έγινε μεταξύ άλλων και μύθος που με τόσο γλαφυρό τρόπο αποδόθηκε στο τραγούδι που προηγήθηκε, εξακολουθεί να είναι επίκαιρο και να αντανακλάται σε συμπεριφορές που οικοδομούνται στα ρήγματα των οικογενειακών σχέσεων. Περιστατικά συζυγοκτονιών, παιδοκτονιών, εγκατάλειψης και έκθεσης, σωματικής (κυρίως) κακοποίησης κ.λπ., αναφέρονται συχνά από τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων και τον Τύπο. Η ενδοοικογενειακή κακοποίηση σε όλες της τις μορφές αφορά παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων συγκεκριμένων κατηγοριών πληθυσμού. Η αναγκαιότητα της προστασίας των δικαιωμάτων αυτών σηματοδότησε σε επίπεδο επιστημονικής έρευνας την εκδήλωση ενδιαφέροντος των κοινωνικών επιστημών για σχετικά θέματα. Ακόμη, σε πολιτικό επίπεδο παρατηρήθηκε ανάληψη δραστηριοτήτων από τους διεθνείς οργανισμούς και τις εκάστοτε πολιτικές εξουσίες που κλήθηκαν να δώσουν λύσεις για την αντιμετώπιση παρόμοιων φαινομένων. Σε επίπεδο λήψης μέτρων, χάραξης αντεγκληματικής πολιτικής και οργάνωσης προγραμμάτων πρόληψης ή/και αντιμετώπισης περιστατικών ενδοοικογενειακής κακοποίησης, προτείνονται η αποιατρικοποίηση του φαινομένου, η διερεύνηση των προσδιοριστικών παραγόντων που παρεμβαίνουν στη διαμόρφωση, διατήρηση και αποκάλυψη-δημοσιοποίηση των περιστατικών ενδοοικογενειακής κακοποίησης, η μη ταύτιση του επίσημου κοινωνικού ελέγχου με το δικαστηριακό πρότυπο παρέμβασης κ.λπ. Με δεδομένη την ερευνητική πενία σε εθνικό επίπεδο σε παρόμοια θέματα, κρίθηκε σκόπιμο, σημαντικό και ωφέλιμο να επιχειρηθούν η διερεύνηση της έκτασης του φαινομένου, η παράθεση του σχετικού (διεθνούς και εθνικού) νομικού πλαισίου προκειμένου να καταδειχτεί η διάσταση μεταξύ νομικών ρυθμίσεων και κοινωνικής πραγματικότητας και η παρουσίαση προβληματισμού για τις ελλείψεις κοινωνικής πολιτικής. Αποφεύχθηκε η προσέγγιση του φαινομένου μέσα από οπτικές γωνίες διαφορετικών επιστημών όπως της ψυχολογίας και ψυχανάλυσης, της κοινωνικής ανθρωπολογίας ή της κοινωνιοβιολογίας. Η παρούσα εργασία συμβάλλει στη συνολική διερεύνηση του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας, στην όσο το δυνατόν πληρέστερη απόδοση των πραγματικών του διαστάσεων, στην αιτιολόγησή του και τέλος στην παρουσίαση της κρατικής παρέμβασης και κοινωνικής πολιτικής όσον αφορά την αντιμετώπισή του. Η διενέργεια νομικής και κοινωνιολογικής έρευνας σε θεωρητικό και εμπειρικό επίπεδο ως προς όλους τους συμμετέχοντες θύτες και θύματα, κρίθηκε απαραίτητη για την επίτευξη των ως άνω στόχων της εργασίας. Ειδικότερα, στο θεωρητικό μέρος της παρούσας εργασίας, παρατίθεται το ιδεολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδηλώνεται η βίαιη συμπεριφορά στο χώρο της οικογένειας. Έτσι, παρατίθεται το νομικό καθεστώς για την προστασία των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της οικογένειας και της παιδικής ηλικίας. Επιπλέον γίνεται αναφορά στις αιτιολογικές προσεγγίσεις του φαινομένου, στα κοινωνικά και πολιτισμικά ερείσματα(πατριαρχικές δομές, άνιση κατανομή δύναμης και εξουσίας μεταξύ των φύλων και ενηλίκων- ανηλίκων, πολιτισμική αποδοχή της βίας, χαμηλή κοινωνική θέση παιδιών) που μέσω της κοινωνικοποίησης, της νοοτροπίας, των στερεοτύπων και των συλλογικών αναπαραστάσεων υπεισέρχονται στη δυναμική της οικογένειας. Ακόμη, στο θεωρητικό μέρος καταδεικνύονται το συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο καλείται να αντιμετωπιστεί στην Ελλάδα το πρόβλημα της ενδοοικογενειακής κακοποίησης, η ανεπάρκεια και οι ελλείψεις σε θεσμούς όπως "καταφύγια", ξενώνες φιλοξενίας που θα αντικαθιστούσαν την ιδρυματική περίθαλψη και η δυσλειτουργία προβλεπόμενων θεσμών όπως η αναδοχή ή η υιοθεσία. Με τη διεξαγωγή της εμπειρικής έρευνας έγινε απόπειρα απεικόνισης της έκτασης του προβλήματος, αλλά και ποιοτικών επιμέρους χαρακτηριστικών όπως η φυλετική κατανομή των πρωταγωνιστών της ενδοοικογενειακής κακοποίησης ή οι συνηθέστερες μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται το πρόβλημα. Ιδιαίτερα πρέπει να επισημανθούν τα γενικότερα μεθοδολογικά προβλήματα που παρεμβάλλονταν στην εμπειρική διερεύνηση της ενδοοικογενειακής κακοποίησης. Με δεδομένο ότι αναζητήθηκαν στοιχεία από πλήθος διαφορετικών Φορέων τα ως άνω προβλήματα αναφέρονταν είτε στην απροθυμία των εκπροσώπων των Φορέων να συνεργαστούν, είτε στην έλλειψη συντονισμού μεταξύ των Φορέων και την διαφορετική τοποθέτηση απέναντι στο πρόβλημα. Η εμπειρική έρευνα αφορά την εξαγωγή πορισμάτων για το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας τοπικού χαρακτήρα, αφού αναφερόταν (κυρίως) στη συνεργασία με Φορείς της πόλης της Θεσσαλονίκης. Η επιλογή διαφορετικών Φορέων για τη διεξαγωγή της εμπειρικής έρευνας συνέβαλε στην πληρέστερη και πολύπλευρη διερεύνηση του φαινομένου της ενδοοικογενειακής κακοποίησης αλλά επιπλέον ανέδειξε και μία άλλη παράμετρο του προβλήματος: Σε ορισμένες περιπτώσεις τα πορίσματα ερευνών που διενεργούνται με βάση τα στοιχεία διαφορετικών Φορέων εμφανίζουν διαφορές και αντιφάσεις πολύ περισσότερο στην Ελλάδα που ένα μείζον πρόβλημα είναι αυτό της έλλειψης συντονισμού μεταξύ των Φορέων και επιπλέον υιοθετείται διαφορετικός τρόπος αναγνώρισης και καταγραφής των σχετικών περιστατικών. Ακόμη, πρέπει να επισημανθεί το ειδικότερο πρόβλημα του σκοτεινού αριθμού των περιστατικών και της άδηλης εγκληματικότητας που αλλοιώνουν την φαινομενικά πραγματική εικόνα της ενδοοικογενειακής κακοποίησης. Η εμπειρική έρευνα διεξάχθηκε κατά τις πρώτες χρονιές της δεκαετίας του 1990 (2), σε πραγματολογικό υλικό που αφορούσε την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Η ως άνω έρευνα αναφέρεται σε ποσοτική έρευνα γραπτών τεκμηρίων με τη μελέτη και ανάλυση στοιχείων προερχομένων από τα αρχεία των Δικαστηρίων Θεσσαλονίκης, της εφημερίδας "Μακεδονία", των αστυνομικών τμημάτων κ.λπ., χρήσης δομημένου ερωτηματολογίου που απευθύνονταν σε επαγγελματίες- γνώστες συναφών περιστατικών καθώς και στη λήψη συνεντεύξεων γνώμης από τους επαγγελματίες οι οποίες όπως θα αναφερθεί παρακάτω στο επιμέρους κεφάλαιο, αξιοποιήθηκαν' τόσο στο θεωρητικό όσο και στο εμπειρικό μέρος της παρούσας εργασίας. […]