Η συμβολή της αρχιτεκτονικής τοπίου στη διαχείριση της βλάστησης σε αρχαιολογικούς χώρους και περιβάλλοντες χώρους μνημείων

Abstract

In contemporary Greece, the majority of the archaeological sites (except the few very famous ones) and the abandonment of an area after the excavation is completed led to the uncontrolled expansion of vegetation. Ruins in dense wild vegetation and its beautiful seasonal changes, could be objects of aesthetic pleasure to the eyes of specialists, intellectuals and artists but they make the sites inaccessible to the wider public. That explains why vegetation at archaeological sites is usually treated with skepticism by the Greek Archaeological Service. All the efforts are made towards its extermination regarding it harmful to the monuments. Indeed, the problems caused by their root system are numerous. There were many attempts to open sites to the public in recent years, and the related speculation became evident. As the European Union promotes financially the «development and exploitation» of every excavation site, there were many such attempts, despite the time consuming bureaucracy. After the necessary restoration works are completed, the task of further tidying up and reformation of the site start. At this point, the question that comes up is how much «embellishment» each site can endure. Despite the many different theories and attitudes regarding this topic internationally, in Greece the archaeological sites tend to remain strictly archaeological, without many interventions and constructions, retaining their “authenticity”. The retaining of their authenticity is also imposed by the provisions of the new archaeological law 3028 of 2002 “For the protection of antiquities and the cultural heritage in general”. According to this new law, priority in the contemporary management of an archaeological site is the preservation of the site’s cultural uniqueness, material existence and authenticity. Although this protects them from becoming “sceneries”, it prevents their incorporation in the contemporary landscape and modern way of life. Initial objective of our research is the acknowledgement of the value of vegetation’s presence in archaeological sites and areas surrounding monuments and later objective the formulation of a methodological approach regarding the management of this specific kind of vegetation. The role of vegetation in archaeological sites and areas surrounding monuments is multiple. The aspects of this role are aesthetic, functional, archeological and historical, ecological, social and educational, financial, as well as related with protecting and deteriorating the archaeological remains. The principles of management of vegetation in archaeological sites and areas surrounding monuments are determined by the principles of the protection and conservation of archaeological sites stated by legislation as well as by the values of Landscape Architecture and Planting Design regarding the management of vegetation and design with plants. The choice of what to leave is a big part of the planting design in archaeological sites. Well-managed indigenous tree and shrub species stop being “weeds” and could gain an ornamental or functional role. Priority is always the protection of the material substance and historical significance of the archaeological remains. The reference point and motivation power of management planning is the spirit of the place (genius loci) in relation with the contemporary needs of the site. Aim of the proposed interventions regarding the vegetation should be the creation of a natural landscape which will combine function and aesthetics for the optimum use for the people and could be managed in a sustainable way. The presence of vegetation expands the role of archeological sites in Greece as it provides the public with additional reason for visiting, while contributes to the protection of both the natural and cultural environment and resources.

Οι συστηματικές και σωστικές ανασκαφικές έρευνες των τελευταίων δεκαετιών έφεραν στο φως σημαντικές αρχαιότητες και δημιούργησαν πολλούς αρχαιολογικούς χώρους σε ολόκληρη την Ελλάδα. Σήμερα, η ανάγκη περαιτέρω διαμόρφωσής τους είναι αναγκαία. Από τη στιγμή που οι αρχαιολογικοί αυτοί χώροι μετατρέπονται σε επισκέψιμους αποκτούν γενικότερο ενδιαφέρον και οικονομική αυτοτέλεια, γεγονός που συμβάλλει στην καλλίτερη λειτουργία τους και μελλοντική διατήρησή τους. Οι αρχές σχεδιασμού των φυτεύσεων (Planting Design) σε αρχαιολογικούς χώρους και περιβάλλοντες χώρους μνημείων καθορίζουν και τη διαχείριση της βλάστησης μέσα σε αυτούς. Οι αρχές αυτές αναγνωρίζουν στην ύπαρξη της βλάστησης πολυδιάστατο ρόλο σχετίζοντάς την με παραμέτρους αισθητικές, λειτουργικές, αρχαιολογικές, ιστορικές, οικολογικές, κοινωνικές, εκπαιδευτικές, οικονομικές, όπως επίσης παραμέτρους προστασίας αλλά και υποβάθμισης των αρχαίων καταλοίπων. Οι αρχές αυτές προκύπτουν από τις αξίες που καθορίζουν σήμερα τον σχεδιασμό του τοπίου, τον σχεδιασμό των φυτεύσεων γενικά και τις αξίες θεώρησης της προστασίας και διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Μέσα από τη θεώρηση των αρχών αυτών προκύπτει και ο τρόπος διαχείρισης της βλάστησης στους αρχαιολογικούς χώρους και περιβάλλοντες χώρους μνημείων. Αντικείμενο της μελέτης αποτελούν: - Η ανάδειξη της αξίας της ύπαρξης βλάστησης σε αρχαιολογικούς χώρους και περιβάλλοντες χώρους μνημείων. - H διατύπωση μεθοδολογικής προσέγγισης διαχείρισης της. Οι αρχές σχεδιασμού φυτοτεχνικών παρεμβάσεων σε αρχαιολογικούς χώρους και περιβάλλοντες χώρους μνημείων διατυπώνονται ως εξής: • Προτεραιότητα παραμένει πάντα η προστασία της υλικής υπόστασης και της ιστορικής διάστασης των αρχαιολογικών καταλοίπων. • Στοιχείο αναφοράς και κινητήρια δύναμη του σχεδιασμού αποτελεί η αίσθηση του πνεύματος του τόπου (genius loci) σε σχέση με τις σύγχρονες ανάγκες του χώρου. • Σκοπός των παρεμβάσεων είναι η δημιουργία ενός φυσικού τοπίου που θα συνδυάζει ταυτόχρονα την λειτουργικότητα και την αισθητική, για την καλύτερη χρησιμοποίησή του από τον άνθρωπο και θα μπορεί μακροπρόθεσμα να διατηρηθεί με αειφορική διαχείριση. Τα φυτικά είδη που κρίνονται κατάλληλα πρέπει να πληρούν πολλές προϋποθέσεις. Πρέπει κυρίως να είναι συμβατά με τον χαρακτήρα των μνημείων και να τον αναδεικνύουν χωρίς να παρεμβαίνουν αισθητικά. Τα ιθαγενή ελληνικά φυτικά είδη κρίνονται ιδανικά για κάτι τέτοιο, με καλή επίσης προσαρμογή στις τοπικές κλιματικές συνθήκες. Ωστόσο, τα τεχνικά προβλήματα που μπορούν να προκύψουν είναι πολλά. Ευαίσθητο σημείο είναι το ριζικό σύστημα και η υγρασία από τα ποτίσματα. Για αυτό και προτιμούνται φυτά με αργή ανάπτυξη και περιορισμένες ανάγκες σε νερό. Η φύτευση δένδρων θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι σχεδόν απαγορευμένη πλην εξαιρέσεων και πρέπει να γίνεται μετά από προσεκτική μελέτη και έρευνα. Η προτεινόμενη μεθοδολογική προσέγγιση έχει ως εξής: Στάδιο Ι: Προκαταρκτική έρευνα. Λεπτομερής έρευνα και καταγραφή όλων των διαθέσιμων πληροφοριών από γραπτές και προφορικές πηγές που αφορούν το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του συγκεκριμένου χώρου. Η μελέτη των στοιχείων αυτών θα μας διαφωτίσει για το ποιοι παράμετροι και με ποιο τρόπο καθόρισαν την εξέλιξη και διαμόρφωσαν άμεσα ή έμμεσα την υπάρχουσα κατάσταση. Ποιοι παράμετροι συντηρούν ή αλλοιώνουν την υφιστάμενη πραγματικότητα του υπό μελέτη χώρου, επηρεάζουν τη τοποθέτησή του στο πολιτισμικό τοπίο και διαμορφώνουν το χλωριδικό του προφίλ. Ποιοι είναι οι παράγοντες εκείνοι που ενδέχεται να επηρεάσουν τη μορφή και διαχείριση του υπό μελέτη αρχαιολογικού χώρου μελλοντικά. Στάδιο ΙΙ: Καταγραφή υπάρχουσας βλάστησης. Η καταγραφή της υπάρχουσας βλάστησης γίνεται τόσο μέσα στον υπό μελέτη αρχαιολογικό χώρο, όσο και στο άμεσα γειτνιάζον περιβάλλον. Η καταγραφή αυτή περιλαμβάνει την σχεδιαστική αποτύπωση της βλάστησης σε σχέση με τα αρχαιολογικά κατάλοιπα, τα μνημεία και το ευρύτερο πολιτισμικό τοπίο, ενώ τα ίδια περιλαμβάνει και η αντίστοιχη φωτογραφική τεκμηρίωση. Στάδιο ΙΙΙ: Αξιολόγηση υπάρχουσας βλάστησης. Η υπάρχουσα βλάστηση μέσα στα όρια του αρχαιολογικού χώρου αποτελεί τμήμα και πιθανά οικότοπο του ευρύτερου τοπίου και ως τέτοιο πρέπει να αξιολογείται. Η ανάλυση του τοπίου θα βοηθήσει την αξιολόγηση της υπάρχουσας βλάστησης και επισήμανση του πολλαπλού ρόλου που δύναται να παίξει μέσα στον υπό μελέτη χώρο, καθώς επίσης την κριτική θεώρηση της υπάρχουσας βλάστησης σε σχέση με αυτόν. Στάδιο ΙV: Πιθανές Επεμβάσεις. Στο στάδιο αυτό είναι απαραίτητος ο καθορισμός των ζωνών επέμβασης σε σχέση με τα αρχαιολογικά κατάλοιπα και η λήψη αποφάσεων σχετικά με τη διεξαγωγή των εξής εργασιών σε αυτούς: - Απομάκρυνση υπάρχουσας βλάστησης. - Διατήρηση της υπάρχουσας βλάστησης. - Εισαγωγή νέων φυτεύσεων. Στάδιο V: Μακροπρόθεσμος προγραμματισμός διαχείρισης της βλάστησης. Προτείνεται ένα μακροχρόνιο διαχειριστικό πρόγραμμα συντήρησης και ελέγχου της βλάστησης όπου περιγράφονται ενέργειες και προγραμματίζονται εφαρμογές των διαφόρων μεθόδων διαχείρισης της βλάστησης με βάση χρονοδιάγραμμα καθορισμένο από τις κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής και σύγχρονες ανάγκες του συγκεκριμένου αρχαιολογικού χώρου ή μνημείου. Με στενή συνεργασία αρχαιολόγων, γεωπόνων και αρχιτεκτόνων τοπίου και με προσεκτικούς χειρισμούς μπορούν στους αρχαιολογικούς χώρους να συνυπάρξουν αρμονικά μνημεία και φυτά. Εάν τούτο επιτευχθεί οι ιστορικοί και αρχαιολογικοί χώροι θα αποτελέσουν χώρους πρασίνου αποκτώντας διπλή αξία για τη χώρα μας και πρόσθετο λόγο ύπαρξης για κατοίκους και επισκέπτες.