Μονή Βαρλαάμ Μετεώρων. Συμβολή στη μοναστηριακή αρχιτεκτονική

Abstract

The aim of the present doctoral thesis is to present a complete study of the monastery of Varlaam of Holy Meteora. The formation of the Meteora cliffs represents a unique geological phenomenon on its own. They are in the region of the village of Kastraki, near the town of Kalabaka, of the Prefecture of Trikala. Holy Meteora is the second biggest and most significant complex of monasteries in Greece, following the Holy Mount of Athos. The origin of hermitage life at Meteora can be traced back to the 11th century. At that time, the monks lived alone as hermits at the foot of the rocks, in the caves, which exist to the present day and pit the Meteora cliffs. The word «monk» itself comes from the Greek monachos, meaning «alone». Some of the earliest such settlements were formed at the beginning of the 12th century on the Doupiani rock, which has innumerable small caves. This settlement was called the «Skete» of Doupiani or of «Stagoi» and was governed by its superior monk In time the hermit-monks built around their caves a chapel to the name of Virgin Mary (Theotokos). In this chapel of Doupiani, the monks were gathered on Sundays to attend the Holy Mass, and it may be visited today. The small church is situated northwest of the present-day village of Kastraki, which did not exist at that time. After 1350 the monks abandoned the «Skete» and retreated to the summits of the Meteora cliffs, since these were inaccessible to the bandits who came from Turkey and Albany, pillaging the region of Thessaly and preventing the monks from the peaceful pursuit of their monastic duties. When St. Athansios founded the monastery of the Great Meteoron, he introduced in Meteora the communal monastic life, known as cenobitic, from the Geek koinobion, which indicates a shared life. During the years of greatest activity among the monasteries of Meteora, Thessaly was ruled first by Serbs and then by Turks. The monasteries of Meteora during the 16th century were 24, housing a very large number of monks. Subsequently they began to decline and today only six of them are still in use, namely : 1) Monastery of Varlaam (All the Saints), 2) Monastery of the Metamorphosis (Transfiguration) or The Great Meteoron, 3) Monastery of Saint Nicholas of Anapafsas, 4)Monastery of Hagios Stefanos, 5) Monastery of Hagias Triados (The Holy Trinity) and 6) Monastery of Roussanou (Hagias Varvaras), as well as parts of one or two others, are still in use. The rest have almost disappeared. The monastery of Varlaam was founded in the mid 14th century by its first inhabitant monk-askitis Varlaam who lived there, on the «rock of Varlaam», as it is called after his name. After his death the «rock of Varlaam» was left uninhabited. Its site was deserted for about two hundred years and the buildings fell into ruin. At the beginning of the 16th century, the second founders hieromonks Nektarios and Theofanes, brothers from the Apsarades’s eminent family of Ioannina, came forward and inhabited the rock in 1517. Before coming to Varlaam they had lived in the monastery of St John the Prodromos on the island in the lake of Ioannina. From 1517 onwards, a new era starts for the monastery of Varlaam. The thesis is consisted of two Volumes. Volume A΄ contains the texts and Volume B΄ the drawings and illustrations (photos) of the monastery.

Συνοπτικά, η διδακτορική διατριβή αφορά κατ’ αρχάς στη συλλογή ιστορικών στοιχείων για την περιοχή των Μετεώρων κατά την περίοδο του 14ου-20ου αιώνα. Επίσης, καταγράφεται η εικόνα της σημερινής κατάστασης των ιστορικών κτισμάτων της μονής Βαρλαάμ, των υλικών και των δομικών συστημάτων τους καθώς και των στοιχείων εκείνων που θα οδηγήσουν στην μορφολογική και τυπολογική ανάλυση των ιστορικών κατασκευών. Η μελέτη βασίζεται σε επιτόπια έρευνα και δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στην καταγραφή και ανάλυση (μορφολογική-τυπολογική) των κατασκευών και στις αποτυπώσεις, ώστε να εξαχθούν συμπεράσματα για την αξία και τη σημασία τους, τα οποία παρουσιάζονται στο ΙΙΙ ΜΕΡΟΣ της μελέτης. Η συμβολή της μελέτης έγκειται στο γεγονός ότι στη μονή Βαρλαάμ δεν είχε έως τώρα καταγραφεί στο σύνολό του ο σημαντικός κτιριακός πλούτος της και επίσης δεν είχε μελετηθεί ολιστικά η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής της. 2. Στόχοι της μελέτης : Ανάμεσα στους στόχους της μελέτης ήταν : α) Η έρευνα της μονής Βαρλαάμ, μέσα από μια ολιστική προσέγγιση, με την οποία έχουν ασχοληθεί ελάχιστα έως καθόλου αρχιτέκτονες-ερευνητές. Επιλέχθηκε ως το «μέσον» μοναστικό σύνολο, σε μία προσπάθεια να ερμηνευτεί το ενδιαφέρον που ο αρχιτέκτων-ερευνητής μπορεί να εντοπίσει στις διαφορετικές λύσεις-επιλογές αναφορικά με το γενικότερο προβληματισμό της αρχιτεκτονικής τυπολογίας και μορφολογίας, της αρχιτεκτονικής σύνθεσης των κτισμάτων της μονής, καθώς και της οργάνωσης, χωροθέτησής τους, δηλαδή το κτιριολογικό της πρόγραμμα και τα τυχόν πρότυπα που ακολούθησε. β) Η εξέταση του οικονομικο-θρησκευτικο-πολιτικού πλαισίου και των συνθηκών κάτω από τις οποίες καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε η μοναστηριακή αρχιτεκτονική στα Μετέωρα, καθώς και η εξέταση του γενικότερου κλίματος της εποχής (14ος -20ος αι.), μέσα από την ιστορική επισκόπηση της περιοχής των Μετεώρων. γ) Η έρευνα της οικοδομικής ιστορίας της αρχιτεκτονικής της μονής Βαρλαάμ στο σύνολό της. Αυτή περιλαμβάνει πολυεπίπεδη εξέταση, ανάλυση, παρατηρήσεις και σύγκριση μεμονωμένων ιστορικών κτιρίων της με όμοια των γύρω μονών, ή και της ευρύτερης περιοχής κατά περίπτωση, αντλώντας πληροφορίες και από τις ήδη δημοσιευμένες μονογραφίες δ) Η τεκμηρίωση των επιμέρους κτιρίων της μονής. Η κατάταξη, διερεύνηση και συσχέτιση των διαφόρων στοιχείων τους, μορφολογικών, τυπολογικών, οικοδομικών, και η ένταξή τους στο ιστορικό περιβάλλον της μονής, ώστε να εξαχθούν, αντίστοιχα γενικότερα συμπεράσματα, ως μια πρώτη συμβολή στην έρευνα, για το είδος αυτών των κτισμάτων και ευρύτερα για τη μοναστηριακή αρχιτεκτονική των Μετεώρων. ε) Ο εντοπισμός των κύριων οικοδομικών επεμβάσεων, που έγιναν στον κτιριακό ιστό της μονής και να τεκμηριώσει τις κύριες οικοδομικές της φάσεις. Να παρουσιάσει την εξέλιξη των αρχιτεκτονικών «μεταλλάξεων» που έλαβαν χώρα διαχρονικά στον ιστό της, που άλλαζαν την εικόνα της μονής, όπως αυτή μας παρουσιάζεται μέσα από πίνακες και σχέδια ιστορικών αρχείων, μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα. στ) Να προσθέσει μία ακόμα ψηφίδα στο βιβλιογραφικό ψηφιδωτό του «πεδίου» της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής για το χώρο των Μετεώρων, μέσα από μία επικαιροποιημένη, συμπληρωματική βιβλιογραφία για την περιοχή αναφοράς της έρευνας. Τέλος, η ελπίδα ότι η μελέτη αυτή θα μπορούσε να προκαλέσει το ενδιαφέρον και άλλων αρχιτεκτόνων ερευνητών, γύρω από την μοναστηριακή αρχιτεκτονική των Μετεώρων, ήταν ένα ακόμα κίνητρο για την εκπόνησή της.