Εκλογικό σύστημα και πολιτικές δυνάμεις στην προδικτατορική Ελλάδα, 1952-1967

Abstract

The electoral system constitutes a crucial factor for the formation of the party system, the political and the parliamentary systems. Anyway between the electoral and the party systems functions no one-way causal nexus. In view of the first post-war elections (1946), efforts were made for an approach between the Populists and the Liberals, while the controversy between the Regent and the Government about the electoral system ended through the intervention of the British in favor of the latter. The beginning of the post-war era finds the party system in Greece in a state of unstable balance. The electoral system’s problem occupies a central position in the post-civil war conjuncture. The political landscape’s fragmenting, the “transitional” character of the first post-civil war Parliament and the governmental instability that followed characterize the Greek political life after the civil war. Soon (in 1951) political and institutional developments moved towards the introduction of a model of the “reinforced” proportional representation’ s electoral system. The elections results indicated the partial confirmation and the partial contradiction of the pre-electoral calculations, on which the architects of the electoral law of 1951 were based. The enactment of the Constitution of 1952 was followed by a political controversy, which was marked by the “allied factor’s” open interventions and lead to the establishment of the majority electoral system. The outcome of the electoral fight of 1952 meant the transition from “polarized multi-pluralism” to the “dominant party’s system”. The new government adopted (in 1954) an extreme majority electoral system, which, although it remained unapplied, indicated clearly the tendencies of political dominance that certain political forces cherished in that particular conjuncture. The establishment of a complicated mixed electoral system accompanied the appearance of a new leader (K. Karamanlis) in the political landscape (1955-1956). Its application contributed to the formation of the unique in Greek history “popular front” and produced a singular election result. In 1958 through an intricate political procedure the “reinforced” proportional representation’s electoral system was established. In spite of the common designation, the institutional profile of the new electoral system presented important differences compared to that of 1951. The electoral fight’s outcome raised EDA (the “United Democratic Left”) to the rank of the opposition’s largest party. In 1961 a persistent demand and a long debate concerning the adoption of a new electoral system characterized the conjuncture. The Government responded to this demand by making certain “concessions”. But the opposition denounced the conditions in which the elections took place as highly irregular. The “reinforced” proportional representation’ s system was once again modified in 1963 during a period of political turmoil, which was marked by crucial political and institutional developments. The limited electoral reform of 1963 however had no essential impact on the party formations’ s parliamentary representation. On the eve of the April’s coup (1967) and in the palace intervention’ s (1965-1967) conjuncture an unsuccessful effort was made towards the reintroduction of the proportional representation’ s electoral system. The political and institutional developments concerning the electoral system indicated a group of consensus elements that characterized the political life in Greece during the first post-war decades.

Το εκλογικό σύστημα αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για τη διαμόρφωση του κομματικού, του πολιτικού και του κοινοβουλευτικού συστήματος. Ανάμεσα στο εκλογικό και το κομματικό σύστημα δε λειτουργεί πάντως μία μονοσήμαντη αιτιακή σχέση. Ενόψει των πρώτων μεταπολεμικών εκλογών (1946) καταβλήθηκαν προσπάθειες για προσέγγιση Λαϊκών-Φιλελευθέρων, ενώ η διαμάχη αντιβασιλέα-κυβέρνησης γύρω από το εκλογικό σύστημα έληξε με την παρέμβαση των Βρετανών υπέρ της δεύτερης. Οι απαρχές της μεταπολεμικής εποχής βρίσκουν το κομματικό σύστημα στην Ελλάδα σε μία κατάσταση ασταθούς ισορροπίας. Το πρόβλημα του εκλογικού συστήματος κατέχει κεντρική θέση στη μετεμφυλιακή συγκυρία. Την επαύριον του Εμφυλίου η ελληνική πολιτική ζωή χαρακτηρίζεται από τον κατακερματισμό του πολιτικού τοπίου, το «μεταβατικό» χαρακτήρα της πρώτης μετεμφυλιακής Βουλής και την κυβερνητική αστάθεια που ακολούθησε. Σύντομα (το 1951) δρομολογήθηκαν οι πολιτικές και θεσμικές εξελίξεις που οδήγησαν στην εισαγωγή ενός προπλάσματος του εκλογικού συστήματος της «ενισχυμένης» αναλογικής. Τα εκλογικά αποτελέσματα κατέδειξαν την εν μέρει επαλήθευση και την εν μέρει διάψευση των προεκλογικών υπολογισμών, στους οποίους είχαν στηριχτεί οι αρχιτέκτονες του εκλογικού νόμου του 1951. Την παραγωγή του Συντάγματος του 1952 ακολούθησε μία πολιτική αντιπαράθεση γύρω από το εκλογικό σύστημα, που σημαδεύτηκε από τις απροκάλυπτες επεμβάσεις του «συμμαχικού παράγοντα» και κατέληξε στην καθιέρωση του πλειοψηφικού συστήματος. Η έκβαση της εκλογικής αναμέτρησης του 1952 σηματοδότησε τη μετάβαση από τον «πολωμένο πολυκομματισμό» στο «σύστημα με κυρίαρχο κόμμα». Η νέα κυβέρνηση υιοθέτησε (το 1954) ένα ακραίο πλειοψηφικό σύστημα, που αν και παρέμεινε ανεφάρμοστο, είναι άκρως ενδεικτικό των τάσεων πολιτικού ηγεμονισμού που εξέθρεψαν ορισμένες πολιτικές δυνάμεις στη συγκεκριμένη συγκυρία. Η έλευση ενός νέου ηγέτη (Κ. Καραμανλής) στο πολιτικό στερέωμα(1955-56) συνοδεύτηκε από την καθιέρωση ενός πολύπλοκου μικτού εκλογικού συστήματος. Η εφαρμογή του συνέβαλε στη συγκρότηση του μοναδικού στην ελληνική ιστορία «λαϊκού μετώπου» και οδήγησε σε ένα παράδοξο εκλογικό αποτέλεσμα. Το 1958 καθιερώθηκε μετά μία δαιδαλώδη πολιτική πορεία το σύστημα της «ενισχυμένης» αναλογικής. Παρά την κοινή ονομασία, η θεσμική φυσιογνωμία του νέου εκλογικού συστήματος παρουσίαζε σημαντικές διαφορές σε σύγκριση με το αντίστοιχο του 1951. Η έκβαση της εκλογικής αναμέτρησης ανέδειξε την Ε.Δ.Α. στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Το 1961 η συγκυρία χαρακτηρίστηκε από ένα επίμονο αίτημα και έναν παρατεταμένο διάλογο για ένα νέο εκλογικό σύστημα. Η κυβέρνηση αντιμετώπισε αυτό το αίτημα κάνοντας ορισμένες «παραχωρήσεις». Οι συνθήκες διεξαγωγής των εκλογών καταγγέλθηκαν όμως από την αντιπολίτευση ως εξαιρετικά διαβλητές. Το σύστημα «ενισχυμένης» αναλογικής τροποποιήθηκε για μία ακόμη φορά το 1963 σε μία ταραγμένη πολιτική συγκυρία, που σημαδεύτηκε από κρίσιμες πολιτικές και θεσμικές εξελίξεις. Η περιορισμένη εκλογική μεταρρύθμιση του 1963 δεν είχε, ωστόσο, ουσιώδη αντίκτυπο στην κοινοβουλευτική εκπροσώπηση των κομματικών σχηματισμών. Στις παραμονές του απριλιανού πραξικοπήματος (1967) και στη συγκυρία της ανακτορικής παρέμβασης (1965-1967) επιχειρήθηκε χωρίς επιτυχία η επάνοδος στο αναλογικό εκλογικό σύστημα. Οι πολιτικές και θεσμικές εξελίξεις με άξονα το εκλογικό σύστημα κατέδειξαν μία δέσμη συναινετικών χαρακτηριστικών της πολιτικής ζωής στην Ελλάδα των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών.