Θέατρο και μεταθέατρο: θέσεις και αντι-θέσεις πάνω στην ερμηνεία της αρχαίας τραγωδίας

Abstract

The latest trend in ancient drama interpretation is “metatheatre”. The term pertains to a kind of self-referential theatre, which focuses on the theatre per se and on its status as a game played under controlled environment. It also examines the terms of theatrical production and performance, theatrical conventions and their effectiveness, while delving in the poet’s self-consciousness, in the art of acting as well as in the role of the spectators. This dissertation aims to reassess the metatheatrical interpretation of ancient Greek tragedy as a whole and of The Bacchae in particular, so as to take a stance on the age-old controversy among drama researchers and come to a conclusion as to whether ancient Greek drama can be the subject of this kind of literary analysis or not. In this framework, research focuses on phenomena such as the audience address, the poet’s self reference to its art and the “play-within-the play”. It also probes into the performance as an institution and part of a broader artistic event, while exploring the use of theatrical terminology. The method is based on the text par excellence and on the analysis of the strictly dramatic function of its constituents. The metatheatrical reading of selected verses and scenes, episodes and whole plays leads to the violation of basic conventions of tragedy as a literary genre, since it underplays the importance of ancient Greek drama constitutive elements, such as the plot, action and the inherence between the character or the action and its motive or finality. At the same time, by tracing and isolating from their context common, repetitive motifs, such reading tries to discover the deeper drama structures in order to develop an analysis model, eventually applicable on all texts of the genre. The structuralistic philosophy underlying metatheatrical reading is rather the a priori projection of modern hermeneutical expectations on classical texts. It is, therefore, imperative to treat such approaches with due reservations so as to avoid equating ancient drama studies with modern models of literary analyses.

Η τελευταία τάση στο χώρο της ερμηνείας του αρχαίου δράματος είναι το «μεταθέατρο», το θέατρο δηλαδή του οποίου η προβληματική είναι κατά βάση αυτοαναφορική, αφού εστιάζεται στο ίδιο το θέατρο και στην ιδιότητά του ως παίγνιου που διεξάγεται σε ελεγχόμενες συνθήκες, στους όρους παραγωγής και παράστασής του, στις συμβάσεις και την αποτελεσματικότητά τους, στην εγρήγορη αυτοσυνειδησία του ποιητή-τεχνίτη, στην τέχνη του υποκριτή και το ρόλο του θεατή. Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να επανεξετάσει το ζήτημα της μεταθεατρικής ερμηνείας της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας στο σύνολό της και των Βακχών ειδικότερα, προκειμένου να λάβει θέση στη μακρόχρονη διχογνωμία που έχει απασχολήσει την έρευνα τις τελευταίες δεκαετίες, και να αποφανθεί για το αν οι αρχαίες τραγωδίες αποτελούν όντως πρόσφορο έδαφος για την εφαρμογή τέτοιου είδους λογοτεχνικών αναλύσεων. Στο πλαίσιο αυτό διερευνώνται φαινόμενα, όπως η προσφώνηση των θεατών, οι αυτοαναφορές του ποιητή στην τέχνη που υπηρετεί, το «θέατρο εν θεάτρω», η θεατρική παράσταση ως θεσμός και ως μέρος μιας ευρύτερης καλλιτεχνικής διοργάνωσης, καθώς και η χρήση θεατρικής ορολογίας. Η μέθοδος που ακολουθείται στηρίζεται κατεξοχήν στη μελέτη του αρχαίου κείμενου και στην εξέταση της αυστηρά ενδοδραματικής λειτουργίας των στοιχείων που το απαρτίζουν. Από τη μεταθεατρική ανάγνωση στίχων και σκηνών, ευρύτερων δραματικών επεισοδίων και ολόκληρων δραμάτων προκύπτει το συμπέρασμα ότι παραβιάζονται βασικές συμβάσεις του λογοτεχνικού είδους της τραγωδίας, αφού η εφαρμογή μεταθεατρικών ερμηνειών υποβιβάζει σε σημασία στοιχεία που για την αρχαιοελληνική τραγωδία είναι συστατικά, όπως π.χ. η πλοκή της υπόθεσης, η δράση και η συγκεκριμένη συνάφεια ανάμεσα στο χαρακτήρα ή στη δράση με το συγκεκριμένο κίνητρο-σκοπό. Παράλληλα προσπαθεί, εντοπίζοντας, αποσπώντας και απομονώνοντας ταυτόσημα και επαναλαμβανόμενα μοτίβα από τα συμφραζόμενά τους, να ανακαλύψει τις βαθύτερες δομές του δράματος με σκοπό να αναπτύξει ένα μοντέλο αποκωδικοποίησής του που θα μπορούσε ενδεχομένως να εφαρμοστεί σε όλα τα ομοειδή κείμενα. Η στρουκτουραλιστική κατά βάση φιλοσοφία του μεταθεάτρου συνιστά ουσιαστικά a priori προβολή των σύγχρονων ερμηνευτικών προσδοκιών επί των αρχαίων κειμένων, πράγμα που επιτάσσει την προσεκτική αντιμετώπιση τέτοιου είδους προσεγγίσεων, προκειμένου να αποφευχθούν οι κίνδυνοι εξομοίωσης της μελέτης του αρχαίου δράματος με σύγχρονα μοντέλα λογοτεχνικών αναλύσεων