Οι τρεις ιεράρχαι υπό βυζαντινών εγκωμιαζόμενοι

Abstract

The present thesis is intended to produce a cohesive presentation of Byzantine laudatory literature (encomiastic orations and hymns) written in honour of the Three Hierarchs (Basil the Great, Gregory of Nazianzus, John Chrysostom). Using the aforementioned laudatory literature as an example, it is also aiming at explaining the means by which the long tradition of ancient panegyric oratory was christianized in Byzantium. For this purpose, the thesis examines the structure, the content (ideas, arguments), the language (vocabulary, style, figures of speech, ornamentation) and the manuscripts of rhetorical encomia to the Three Hierarchs, detects their similarities and differences, and demonstrates that these eulogies have been composed by two basic components: a) the rhetorical rules derived from handbooks of Late Antiquity b) the commonplaces of Saints’ Lives. Is is worth noting that all Byzantine encomiasts (John Mauropous, Philotheos Kokkinos, Philotheos of Selymbria, Nicholas Kavasilas, Matthew Kamariotes) try to avoid any comparative evaluation or distinction among the Three Hierarchs and to extol them as the christian answer to Greek orators. Michael Psellos’ scholarly treatise on the Three Hierarchs and Gregory of Nyssa presents clear differences from all other laudatory texts. Psellos comments upon their literary style, following consciously the theoretical works of Late Antiquity (Hermogenes of Tarsus, Dionysius of Halicarnassus and their commentators). Furthermore, the thesis refutes the view that the Three Hierarchs constituted an hagiological trinity as soon as John Mauropous (bishop of Euchaita) introduced their common feast (11th c.). Based on Byzantine verse calendars and other sources, it proves that the Three Hierarchs were praised together from 13th century onwards. Finally, some unpublished metrical praising texts (two canons, two small hymns, one poem of Theodore Metochites) have been edited in this thesis, and all other encomia “To the Three Hierarchs” have been reprinted in an addendum.

Στόχος της παρούσας διατριβής είναι η συνεκτική παρουσίαση του συνόλου της εγκωμιαστικής προς τους Τρεις Ιεράρχες γραμματείας, δηλαδή των πεζών και εμμέτρων κειμένων (επαινετικών λόγων και ύμνων) που συνεγράφησαν από βυζαντινούς συγγραφείς προς τιμήν των Τριών Ιεραρχών (του Μ. Βασιλείου, του Γρηγορίου Ναζιανζηνού και του Ιωάννη Χρυσοστόμου). Αποσκοπεί επίσης να ερμηνεύσει, μέσω του παραδείγματος του εγκωμιασμού των Τριών Ιεραρχών, τους τρόπους με τους οποίους εκχριστιανίζεται στο Βυζάντιο η μακρά παράδοση της αρχαίας επιδεικτικής ρητορείας. Προς τον σκοπό αυτό, αναλύει τη δομή, το περιεχόμενο (ιδέες, επιχειρήματα) και τη γλώσσα (λεξιλόγιο, ύφος, ρητορικά σχήματα) των ρητορικών εγκωμίων προς τους Τρεις Ιεράρχες, μελετά τη χειρόγραφη παράδοσή τους, και καταδεικνύει ότι συντίθενται από δύο βασικά συστατικά: α) από τους κανόνες που κληροδότησαν στο Βυζάντιο τα ρητορικά εγχειρίδια της ύστερης αρχαιότητας β) από τους κοινούς τόπους της αγιολογίας. Μεταξύ των ομοιοτήτων, αξιοσημείωτη είναι η προσπάθεια των εγκωμιαστών (Ιωάννη Μαυρόποδος, Φιλοθέου Κόκκινου, Φιλοθέου Σηλυβρίας, Νικολάου Καβάσιλα, Ματθαίου Καμαριώτη) να αποφύγουν κάθε πραγματική σύγκριση ή αξιολογική διάκριση μεταξύ των εγκωμιαζομένων και να τους προβάλουν ως τη χριστιανική απάντηση στους μεγάλους ρήτορες και συγγραφείς της ελληνικής αρχαιότητας. Σαφείς διαφορές από τα υπόλοιπα εγκωμιαστικά κείμενα παρουσιάζει η φιλολογική πραγματεία του Μιχαήλ Ψελλού περί του γλωσσικού ύφους των Τριών Ιεραρχών και του Γρηγορίου Νύσσης. Ο συγγραφέας εφαρμόζει ενσυνείδητα τη ρητορική θεωρία του Ερμογένους του Ταρσέως, του Διονυσίου Αλικαρνασσέως και των σχολιαστών τους. Παραλλήλως, η διατριβή ανατρέπει τη γενικώς αποδεκτή άποψη ότι οι Τρεις Ιεράρχες συγκρότησαν μία αγιολογική τριάδα αμέσως μετά τη θεσμοθέτηση της κοινής εορτής τους από τον Ιωάννη Μαυρόποδα (11ος αι.). Βασιζόμενη στη μελέτη των εμμέτρων βυζαντινών καλενδαρίων και άλλων πηγών, αποδεικνύει ότι ο κοινός εγκωμιασμός τους καθιερώθηκε στη βυζαντινή εκκλησιαστική γραμματεία από τον 13ο αιώνα και εξής. Τέλος, εκδίδονται ορισμένα - ανέκδοτα μέχρι σήμερα - έμμετρα εγκωμιαστικά κείμενα «Ε?ς το?ς Τρε?ς ?εράρχας» (δύο μικροί ύμνοι, δύο κανόνες και ένα ποίημα του Θεοδώρου Μετοχίτη) και συγκεντρώνονται σε παράρτημα τα ήδη εκδεδομένα εγκώμια.