Η σχέση επιστήμης/ψευδοεπιστήμης στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος του 19ου αιώνα

Abstract

The Demarcation Problem namely, the distinction between legitimate scientific knowledge and pseudoscientific claims constitutes a longstanding issue addressed by the philosophy of science, history, and sociology. Especially in the modern era, where the amount and speed of misinformation propagation is greatly assisted through social media and digital environments, the cultivation of critical thinking is more imperative than ever. The present dissertation aims to highlight the ways in which the most significant pseudosciences of the nineteenth century, Phrenology, Physiognomy, Animal Magnetism-Hypnotism–Spiritualism, Graphology, and Hydrotherapy, sought to penetrate the emerging Greek society of that period. Pseudoscientific knowledge, moving in parallel with scientific knowledge and imitating its terminology and methodology, emerges in the nineteenth-century Greek press through mechanisms of dissemination and reception that recall today’s epistemological debates on pseudoscience. Although the term pseudoscience had not yet been crystallized in the nineteenth century, its contemporary epistemological use provides the interpretative framework for understanding practices which, while presented as “new sciences,” in reality constituted a parallel and at times competing field of knowledge in relation to established science. The foundation of the modern Greek State was accompanied by the establishment of the necessary political, social, and scientific institutions, through which the formation of national identity and the educational modernization of citizens were pursued. Within this environment, understanding the mechanisms employed by the promoters of pseudoscientific knowledge in Greece is an important endeavor, not only for analyzing the role of the press, but also for examining how both scientific achievements and pseudoscientific claims were disseminated. This approach seeks to highlight the historical roots of the phenomenon of mass diffusion of false information, which in contemporary societies is designated by the term fake news. Within the framework of this dissertation, the aim is to understand the relationship between scientific knowledge and pseudoscience by bringing to light the conditions that led to the dissemination of pseudoscientific theories in nineteenth-century Greece. Furthermore, through the study of individual fields, it seeks to determine the degree of acceptance of these disciplines within the broader social body, as well as the modes of reaction to them by already established institutions such as the University, the Church, and the State.

Το Πρόβλημα του Διαχωρισμού (Demarcation Problem) μεταξύ της έγκυρης επιστημονικής γνώσης και των ψευδοεπιστημονικών ισχυρισμών, αποτελεί ένα διαχρονικό ζήτημα, με το οποίο ασχολείται η φιλοσοφία των επιστημών, η ιστορία και η κοινωνιολογία. Ιδιαίτερα στην σύγχρονη εποχή όπου το πλήθος και η ταχύτητα διάδοσης ανακριβών πληροφοριών είναι πολύ εύκολα μέσω των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης και των Ψηφιακών Περιβαλλόντων, η καλλιέργεια κριτικής σκέψης είναι περισσότερο επιβεβλημένη από ποτέ. Η παρούσα διατριβή έχει ως στόχο την ανάδειξη των τρόπων με τους οποίους οι σημαντικότερες ψευδοεπιστήμες του 19ου αιώνα, Φρενολογία, Φυσιογνωμική, Ζωικός Μαγνητισμός-Υπνωτισμός-Πνευματισμός, Γραφολογία και Υδροθεραπεία επιδίωξαν την διείσδυσή τους στην υπό διαμόρφωση ελληνική κοινωνία. Η ψευδοεπιστημονική γνώση, κινούμενη παράλληλα με την επιστημονική και μιμούμενη την ορολογία και τη μεθοδολογία της, αναδεικνύεται στον ελληνικό Τύπο του 19ου αιώνα μέσα από μηχανισμούς διάδοσης και πρόσληψης, οι οποίοι θυμίζουν τις σημερινές επιστημολογικές συζητήσεις περί ψευδοεπιστήμης. Αν και ο όρος Ψευδοεπιστήμη δεν είχε ακόμη αποκρυσταλλωθεί κατά τον 19ο αιώνα, η σύγχρονη επιστημολογική του χρήση παρέχει το ερμηνευτικό πλαίσιο για την κατανόηση πρακτικών οι οποίες, ενώ προβάλλονταν ως νεωτερικές επιστήμες, συγκροτούσαν στην πραγματικότητα ένα παράλληλο και ενίοτε ανταγωνιστικό προς την καθιερωμένη επιστημονική γνώση πεδίο. Η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους συνοδεύεται με την οργάνωση των απαραίτητων πολιτικών, κοινωνικών και επιστημονικών θεσμών, μέσω των οποίων επιδιώκεται η διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας και ο μορφωτικός εκσυγχρονισμός των πολιτών. Σε αυτό το περιβάλλον η κατανόηση των μηχανισμών, οι οποίοι χρησιμοποιήθηκαν από τους εισηγητές των ψευδοεπιστημονικών γνώσεων στην Ελλάδα, αποτελεί σημαντικό εγχείρημα όχι μόνο για την κατανόηση του ρόλου του τύπου, αλλά και του τρόπου διάχυσης των επιστημονικών επιτευγμάτων και των ψευδοεπιστημονικών ισχυρισμών. Η συγκεκριμένη προσέγγιση επιδιώκει να αναδείξει τις ιστορικές ρίζες του φαινομένου της μαζικής εξάπλωσης των ψευδών ειδήσεων, το οποίο στις σύγχρονες κοινωνίες προσδιορίζεται με τον όρο fake news. Στα πλαίσια της διατριβής στοχεύετε η κατανόηση της σχέσης μεταξύ επιστημονικής γνώσης και ψευδοεπιστήμης αναδεικνύοντας τις συνθήκες οι οποίες οδήγησαν στην διάδοση των ψευδοεπιστημονικών θεωριών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Επίσης μέσω της μελέτης των επιμέρους κλάδων επιδιώκεται η αποτίμηση του βαθμού αποδοχής τους στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο και οι τρόποι αντίδρασης σε αυτούς, των ήδη διαμορφωμένων θεσμών όπως το Πανεπιστήμιο, η Εκκλησία και η Πολιτεία.

Le problème de la démarcation entre le savoir scientifique valide et les affirmations pseudoscientifiques constitue une question intemporelle, abordée par la philosophie des sciences, l’histoire et la sociologie. Dans l’époque contemporaine, où la quantité et la rapidité de diffusion d’informations inexactes sont considérablement amplifiées par les réseaux sociaux et les environnements numériques, le développement de la pensée critique apparaît plus nécessaire que jamais.

La présente thèse vise à mettre en lumière les modalités par lesquelles les principales pseudosciences du XIXᵉ siècle – la phrénologie, la physiognomonie, le magnétisme animal–hypnotisme–spiritisme, la graphologie et l’hydrothérapie – ont tenté de s’implanter dans la société grecque en voie de formation. La connaissance pseudoscientifique, évoluant parallèlement au savoir scientifique et en en imitant la terminologie comme la méthodologie, se manifeste dans la presse grecque du XIXᵉ siècle à travers des mécanismes de diffusion et de réception qui rappellent les débats épistémologiques actuels autour de la pseudoscience. Bien que le terme « pseudoscience » ne fût pas encore stabilisé au XIXᵉ siècle, son emploi épistémologique contemporain fournit le cadre interprétatif permettant de comprendre des pratiques qui, tout en se présentant comme des sciences modernes, constituaient en réalité un domaine parallèle et parfois concurrent du savoir scientifique établi.

La fondation de l’État grec s’accompagne de l’organisation des institutions politiques, sociales et scientifiques nécessaires à la formation de l’identité nationale et à la modernisation éducative des citoyens. Dans ce contexte, comprendre les mécanismes utilisés par les promoteurs des savoirs pseudoscientifiques en Grèce représente un objectif essentiel, non seulement pour saisir le rôle de la presse, mais aussi pour analyser les modalités de diffusion des acquis scientifiques et des affirmations pseudoscientifiques. Cette approche cherche à mettre en évidence les racines historiques du phénomène de propagation massive de fausses informations, désigné aujourd’hui dans les sociétés contemporaines par le terme fake news.

La thèse a ainsi pour objectif de comprendre la relation entre connaissance scientifique et pseudoscience en soulignant les conditions qui ont favorisé la diffusion des théories pseudoscientifiques dans la Grèce du XIXᵉ siècle. Par ailleurs, l’étude des différents domaines concernés permet d’évaluer le degré de réception de ces pratiques au sein de la société élargie, ainsi que les formes de réaction qu’elles ont suscitées de la part des institutions déjà consolidées, telles que l’Université, l’Église et l’État.