Θρησκευτικός τουρισμός στο Άγιο Όρος: νομικό καθεστώς, θρησκευτική παράδοση, προοπτικές ανάπτυξης

Abstract

Religious - cultural tourism constitutes a distinct category of alternative tourism, encompassing travel undertaken by individual travelers or organized groups to destinations or monuments characterized by a pronounced religious identity. Within these destinations, the phenomenon of pilgrimage emerges as a set of activities undertaken by individuals or groups at sites and monuments of religious significance, primarily motivated by the pursuit of spiritual ascent—that is, communion with the divine, the fulfillment of a vow, or meaningful participation in religious rituals and ceremonies as an integral expression of one’s faith. A prominent locus of such activity, attracting large numbers of visitors and pilgrims, is the region of Mount Athos in Greece.Mount Athos, known as the “Garden of the Virgin Mary,” is the easternmost of the three peninsulas that comprise the region of Halkidiki in northern Greece. According to the Greek Constitution, it enjoys a special autonomous administrative status and is recognized as a monument of global natural and cultural heritage. The peninsula hosts twenty monasteries of exceptional historical significance, numerous sacred icons, religious relics, and a remarkable natural environment of great beauty and spiritual resonance.In order to investigate the spiritual and secular motivations of visitors to Mount Athos, a quantitative survey was conducted between May 14 and June 30, 2023. The questionnaire was distributed to a targeted audience, including students of Faculties of Theology in Greece and Cyprus, students of ecclesiastical academies and of the Patriarchal Higher Ecclesiastical Academy of Crete, as well as members of social media groups and pages dedicated to religious interests. A total of 1,065 responses were collected from male participants who had visited Mount Athos at least once. The responses reflect participants’ perceptions regarding the characteristics and motivations of their visit, their level of satisfaction, their evaluation of the quality of the experience, and their future intentions concerning a possible return.The findings indicate that visitors travel to the “Garden of the Virgin Mary” primarily to satisfy spiritual needs and engage in pilgrimage-related experiences. They show interest not only in the monastic services (diakonimata) and the rich Athonite cultural heritage, but also in the recreational opportunities offered by the natural environment of the peninsula, such as hiking and mountaineering. Consequently, despite the prevalent use of the term “religious tourism,” the visit to Mount Athos should be understood primarily as a pilgrimage, centered on the spiritual quest of the visitors. It represents a profound pilgrimage experience in which the focus shifts from entertainment or cultural appreciation to the pursuit of inner fulfillment, spiritual development, and active participation in religious practices as a means of both personal and collective transformation.Ultimately, this experience transcends the conventional boundaries of tourism. The spiritual dimension of the journey transforms it into a process of self-discovery, immersion in tradition, and experiential communion with the divine, rendering every moment of the stay a dynamic encounter with the self and the enduring spiritual legacy of Mount Athos.

Ο θρησκευτικός-πολιτισμικός τουρισμός αποτελεί κατηγορία του εναλλακτικού τουρισμού που σχετίζεται με τη διενέργεια ταξιδιών από μεμονωμένους ταξιδιώτες ή από οργανωμένες ομάδες ατόμων σε περιοχές ή μνημεία με έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα. Παράλληλα, στους τόπους αυτούς εκδηλώνεται και το προσκύνημα ως το σύνολο των δραστηριοτήτων μεμονωμένων ατόμων ή ομάδων σε περιοχές, χώρους, τόπους και μνημεία θρησκευτικής σημασίας με κυρίαρχο κίνητρο την πνευματική ανάβαση από τη γη προς τον ουρανό, δηλαδή την επικοινωνία με τη θεότητα, την εκπλήρωση τάματος, ή την ουσιαστική συμμετοχή σε θρησκευτικές τελετές και εκδηλώσεις (ως μέρος της θρησκείας του ατόμου). Σημαντικός τόπος όπου καταγράφεται έντονη επισκεψιμότητα με μεγάλο πλήθος προσκυνητών είναι η περιοχή του Αγίου Όρους στην Ελλάδα. Το Άγιο Όρος ή «περιβόλι της Παναγίας» είναι η ανατολικότερη των τριών επιμέρους παράλληλων χερσονήσων που περιλαμβάνονται στην περιοχή της Χαλκιδικής στην Ελλάδα. Η περιοχή, σύμφωνα με το Σύνταγμα της Ελλάδας είναι αυτοδιοικούμενη, αποτελεί μνημείο της παγκόσμιας φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς και διαθέτει είκοσι ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας Ιερές Μονές, ιερές εικόνες, θρησκευτικά κειμήλια, και υπέροχο φυσικό περιβάλλον. Με σκοπό τη διερεύνηση των αναζητήσεων -πνευματικών ή κοσμικών- των επισκεπτών του Αγίου Όρους, διενεργήθηκε ποσοτική έρευνα κατά το διάστημα από τις 14/05/2023 έως 30/06/2023. Διανεμήθηκε ερωτηματολόγιο σε στοχευμένο κοινό (φοιτητές Θεολογικών Σχολών Ελλάδας και Κύπρου, σε σπουδαστές εκκλησιαστικών ακαδημιών και της Πατριαρχικής Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Κρήτης, καθώς και σε θρησκευτικού ενδιαφέροντος σελίδες και ομάδες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης). Λήφθηκαν 1.065 απαντήσεις από άνδρες οι οποίοι επισκέφθηκαν έστω και μία φορά το Άγιο Όρος. Οι απαντήσεις αντανακλούν τις αντιλήψεις των ερωτηθέντων αναφορικά με τα χαρακτηριστικά και τα κίνητρα της επίσκεψής τους στην περιοχή, τον βαθμό ικανοποίησής τους, τις αντιλήψεις τους σχετικά με την ποιότητα της εμπειρίας, καθώς και τις μελλοντικές προθέσεις τους σχετικά με την επανάληψη του ταξιδιού. Από την έρευνα προκύπτει ότι οι επισκέπτες ταξιδεύουν στο «Περιβόλι της Παναγίας» κυρίως για την ικανοποίηση πνευματικών αναγκών / προσκύνημα, δείχνοντας ενδιαφέρον τόσο για τα διακονήματα των μοναχών και τους αθωνικούς πολιτιστικούς θησαυρούς, όσο και για τις δραστηριότητες που μπορεί να ασκήσει ένας επισκέπτης στο φυσικό περιβάλλον της περιοχής (πεζοπορία, ορειβασία κ.λπ.). Συνεπώς, η επίσκεψη στο Άγιο Όρος, παρά την ευρεία χρήση του όρου «θρησκευτικός τουρισμός», στην ουσία συνιστά κυρίως προσκύνημα με κεντρικό άξονα την πνευματική αναζήτηση των επισκεπτών. Συνιστά ουσιαστικά μια εμπειρία προσκυνήματος, όπου το κέντρο βάρους δεν είναι η ψυχαγωγία ή η πολιτιστική απόλαυση, αλλά η αναζήτηση εσωτερικής πληρότητας, η πνευματική καλλιέργεια και η συμμετοχή στις θρησκευτικές πρακτικές ως μέσο προσωπικής και συλλογικής μεταμόρφωσης. Η εμπειρία αυτή υπερβαίνει τη συμβατική έννοια του τουρισμού, καθώς η πνευματική διάσταση καθιστά το ταξίδι μια διαδικασία ανακάλυψης, προσαρμογής στις παραδόσεις και βιωματικής επικοινωνίας με το θείο, μετατρέποντας κάθε στιγμή της παραμονής σε μια δυναμική συνάντηση με τον εαυτό και την πνευματική κληρονομιά του Αγίου Όρους.

El turismo religioso y cultural constituye una categoría diferenciada dentro del turismo alternativo, que abarca los desplazamientos realizados tanto por viajeros individuales como por grupos organizados hacia destinos o monumentos caracterizados por una identidad religiosa claramente definida. En estos lugares, el fenómeno de la peregrinación se manifiesta como un conjunto de actividades emprendidas por individuos o colectivos en sitios y monumentos de relevancia sagrada, motivadas principalmente por la búsqueda de una ascensión espiritual; es decir, por el deseo de alcanzar la comunión con lo divino, cumplir un voto o participar de manera significativa en rituales y ceremonias religiosas, como expresión integral de la propia fe. Un espacio emblemático que concentra una intensa afluencia de visitantes y peregrinos es la región del Monte Athos, en Grecia.

El Monte Athos, conocido como el “Jardín de la Virgen María”, constituye la península más oriental de las tres que conforman la región de Calcídica, en el norte de Grecia. De acuerdo con la Constitución griega, goza de un régimen administrativo especial y autónomo, y está reconocido como patrimonio natural y cultural de valor universal. La península alberga veinte monasterios de extraordinaria importancia histórica, numerosas imágenes sagradas, reliquias religiosas y un entorno natural de notable belleza y profunda resonancia espiritual.

Con el propósito de analizar las motivaciones espirituales y seculares de los visitantes del Monte Athos, se llevó a cabo una investigación cuantitativa entre el 14 de mayo y el 30 de junio de 2023. El cuestionario se distribuyó a un público cuidadosamente seleccionado, que incluía estudiantes de las Facultades de Teología de Grecia y Chipre, alumnos de academias eclesiásticas y de la Academia Superior Eclesiástica Patriarcal de Creta, así como a miembros de grupos y páginas de redes sociales dedicadas a temas de interés religioso. En total, se recopilaron 1.065 respuestas de participantes varones que habían visitado el Monte Athos al menos una vez. Las respuestas reflejan las percepciones de los encuestados respecto a las características y motivaciones de su visita, su nivel de satisfacción, la valoración de la calidad de la experiencia vivida y sus intenciones futuras en relación con la posibilidad de regresar.

Los resultados revelan que los visitantes se desplazan al “Jardín de la Virgen María” principalmente para satisfacer necesidades espirituales y participar en experiencias de peregrinación. Muestran interés no solo por los servicios monásticos (diakonimata) y el rico patrimonio cultural atonita, sino también por las actividades recreativas que ofrece el entorno natural de la península, como el senderismo y el montañismo. En consecuencia, pese al uso generalizado del término “turismo religioso”, la visita al Monte Athos debe entenderse esencialmente como una peregrinación, centrada en la búsqueda espiritual de los visitantes. Representa una experiencia de peregrinación profunda, en la que el foco se desplaza del entretenimiento o la apreciación cultural hacia la búsqueda de plenitud interior, el crecimiento espiritual y la participación activa en las prácticas religiosas como medio de transformación tanto personal como colectiva.

En última instancia, esta experiencia trasciende los límites convencionales del turismo. La dimensión espiritual del viaje lo convierte en un proceso de autoconocimiento, inmersión en la tradición y comunión experiencial con lo divino, haciendo de cada momento de la estancia un encuentro dinámico con el propio ser y con el legado espiritual imperecedero del Monte Athos.