Η μαρτυρία της κεραμικής από τον Μυστρά (13ος-19ος αι.): εισαγωγές και τοπική παραγωγή

Abstract

The ceramics studied in the context of this doctoral thesis come mainly from the excavation and restoration work carried out in the buildings of the Palace and sporadically in the Castle and in the ecclesiastical and secular monuments of Mystras. The aim is to present and study as fully as possible representative samples of glazed and unglazed ceramics, mostly dating from the 13th to the early 19th cent. In addition, some individual samples of pottery dating to the 7th-8th cent. and 10th-12th cent. are also examined, in order to evaluate the evidence that establishes the possibility of the existence of habitation in Mystras earlier than the late byzantine period. The rich ceramic material of Mystras includes tableware, cooking utensils, storage vessels, lighting items, vessels for pharmaceutical use, ceramic objects that testify to artisanal activity, ceramic building materials and objects for personal use.In terms of its structure, the thesis consists of two volumes. The first volume includes introductory texts concerning the most important historical events associated with the founding of Mystras and extending up to the period of its abandonment, in the urban planning organization and development of the settlement, in excavation research and archaeological findings in the context of restoration and enhancement projects, in research on ceramic production and circulation more broadly in Greece and specifically in Laconia and in the purpose, structure, method and history of the research of the ceramic material of Mystras. Also included are texts on the sites and their relationship with the ceramic assemblages, introductory texts on the different categories of ceramics found at Mystras and concluding remarks. The second volume consists of the catalogue of ceramic materials and the catalogue of ceramic objects that were selected to be included as representative samples of all the different categories and types identified during the examination of the ceramic material. The pottery of Mystras is indicative of the centuries-old use of the site and its dating was based on typological analysis and comparison with similar categories of vessels published from various locations in Greece and the Mediterranean region in general, as it was collected from the deposits that covered the buildings or from disturbed layers, resulting in the excavation data being of limited value. The examination of the pottery groups demonstrated that the archaeological layers and the deposits were both disturbed· for example, ceramics were found in the same archaeological horizons, between which there is often a large time difference or in the identification of co-existing vessel sherds in different buildings, they also reflect a broader disturbance that is attested to in the building phases of the monuments of Mystras and the material remains associated with them.The rich ceramic material of Mystras that was examined has yielded important, general observations about the ceramic materials used, the shapes that occur, the types of their decoration, the frequency of occurrence of the categories examined, as well as the ceramic production and circulation during the byzantine/medieval and modern periods.From the research so far in Mystras, no building remains and kilns have been uncovered, and no examples of failed ceramics or waste from the production process associated with the operation of ceramic workshops have been preserved or collected. The given lack of data is an inhibiting factor for drawing informed conclusions regarding local production. However, some findings attest that there was artisanal activity in Mystras and that pottery workshops were indeed operating. Specifically, the discovery of tripods indicates the production of some domestic types of glazed pottery, as does the large number of vessels, glazed and unglazed, which macroscopically appear to have been made from common ceramic materials. Future excavation research at the castle city may provide new information about the artisanal activities of its inhabitants, strengthening and enriching the evidence for local ceramic production and to certify that Mystras functioned not only as a place of trade but also as an important center that produced its own ceramic items, as it would have imported know-how from its communication with the large urban centers. The prosperity of the city of Mystras is reflected in the increased imports of ceramic items and in local or regional production both during the late byzantine period and during the period of the ottoman conquest, where commercial and artisanal activities were not suspended. The city, through the study of ceramics, appears to have functioned as a trading post towards the regions of the eastern Mediterranean next to important port cities such as Koroni, Methoni and Nafplio. The coexistence in Mystras of the products of dominant categories of byzantine glazed pottery as well as numerous and luxurious imported samples from the West and the East it is a reflection of a particularly active international market, but also of the establishment of the crusader states in the East and the frankish duchies in the territories of the once prosperous byzantine empire. Furthermore, from the data presented, the degree of importance of the city in the historical course of the period becomes apparent, as does its important position in international trade. The presence of italian ceramics is uninterrupted, while almost all the productions of the major centers are represented, so far adequately known in the bibliography of the Peloponnese only from Chlemoutsi Castle. Particularly with the prevalence of the Pax Ottomanica from the mid-15th cent. and during the 16th cent., a dynamic commercial and economic penetration from the West is observed, while contacts reach high levels even to the Far East. At the same time, however, from this period until the abandonment of Mystras, the well-known categories that were widely used and produced in other areas of Greece, confirming the relations and contacts between greek cities with imports of the products of quite popular pottery producers such as Arta, for example. The luxurious ceramic vessels that were preserved and studied, which arrived in Mystras either as gifts to despots and senior officials or as products of orders and trade, as well as the most humble and utilitarian ceramic items of daily use, which were probably produced in local workshops, clearly indicate the centuries-old presence, activity and prosperity of its inhabitants.

Η κεραμική που μελετάται στο πλαίσιο της παρούσας διδακτορικής διατριβής προέρχεται κυρίως από τις ανασκαφικές και τις αναστηλωτικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν στα κτήρια του Παλατιού και σποραδικά στο Κάστρο και στα εκκλησιαστικά και κοσμικά μνημεία του Μυστρά. Σκοπός είναι η όσο το δυνατόν πληρέστερη παρουσίαση και μελέτη αντιπροσωπευτικών δειγμάτων εφυαλωμένης και μη εφυαλωμένης κεραμικής που χρονολογούνται ως επί το πλείστον από τον 13ο έως τις αρχές του 19ου αι. Επιπλέον, εξετάζονται και κάποια μεμονωμένα δείγματα κεραμικής που χρονολογούνται στην περίοδο 7ος-8ος αι. και 10ος-12ος αι., προκειμένου να αξιολογηθούν οι μαρτυρίες που στοιχειοθετούν την πιθανότητα ύπαρξης πρωιμότερης της ύστερης βυζαντινής περιόδου κατοίκησης στον Μυστρά. Στο πλούσιο κεραμικό υλικό του Μυστρά περιλαμβάνονται επιτραπέζια αγγεία, μαγειρικά σκεύη, αποθηκευτικά αγγεία, φωτιστικά είδη, αγγεία για φαρμακευτική χρήση, κεραμικά αντικείμενα που μαρτυρούν βιοτεχνική δραστηριότητα, κεραμικά οικοδομικά υλικά και αντικείμενα για προσωπική χρήση. Ως προς τη δομή της η διατριβή διαρθρώνεται σε δύο τόμους. Στο πρώτο τόμο περιλαμβάνονται τα εισαγωγικά κείμενα που αφορούν στα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα που συνδέονται με την ίδρυση του Μυστρά και εκτείνονται μέχρι την περίοδο της εγκατάλειψής του, στην πολεοδομική οργάνωση και εξέλιξη του οικισμού, στην ανασκαφική έρευνα και στα αρχαιολογικά ευρήματα στο πλαίσιο των έργων αποκατάστασης και ανάδειξης, στην έρευνα για την κεραμική παραγωγή και κυκλοφορία ευρύτερα στον ελλαδικό χώρο και ειδικότερα στη Λακωνία και στον σκοπό, στη δομή και στη μέθοδο και ιστορία της έρευνας του κεραμικού υλικού του Μυστρά. Επίσης, περιέχονται τα κείμενα για τους χώρους και τον συσχετισμό τους με τα κεραμικά σύνολα, τα εισαγωγικά κείμενα των διαφορετικών κατηγοριών κεραμικής που απαντούν στον Μυστρά και οι συμπερασματικές παρατηρήσεις. Τον δεύτερο τόμο αποτελούν ο κατάλογος των κεραμικών υλών και ο κατάλογος των κεραμικών αντικειμένων που επιλέχθηκαν να συμπεριληφθούν ως αντιπροσωπευτικά δείγματα όλων των διαφορετικών κατηγοριών και ειδών που αναγνωρίσθηκαν κατά την εξέταση του κεραμικού υλικού. Η κεραμική του Μυστρά είναι δηλωτική της μακραίωνης χρήσης του χώρου και η χρονολόγησή της βασίστηκε στην τυπολογική ανάλυση και στη συνεξέταση με παρόμοιες κατηγορίες αγγείων δημοσιευμένων από διάφορες θέσεις του ελλαδικού και εν γένει χώρου της Μεσογείου, καθώς συγκεντρώθηκε από τις επιχώσεις που κάλυπταν τα κτήρια ή από αναμοχλευμένα στρώματα με αποτέλεσμα τα ανασκαφικά δεδομένα να μην είναι επιβοηθητικά. Η διατάραξη των αρχαιολογικών στρωμάτων και η αναμόχλευση των επιχώσεων που διαπιστώθηκαν κατά την εξέταση των ομάδων κεραμικής και οι οποίες συνίστανται στη συγκέντρωση από τον ίδιο αρχαιολογικό ορίζοντα κεραμικών μεταξύ των οποίων υπάρχει πολλές φορές μεγάλη χρονική απόκλιση ή στον εντοπισμό συνανηκόντων οστράκων αγγείων σε διαφορετικά κτήρια, αντανακλούν και μια ευρύτερη διατάραξη που μαρτυρείται στις οικοδομικές φάσεις των μνημείων του Μυστρά και των υλικών καταλοίπων που συνδέονται με αυτά. Από το πλούσιο κεραμικό υλικό του Μυστρά που εξετάσθηκε μπορούν να γίνουν σημαντικές, γενικές παρατηρήσεις για τις κεραμικές ύλες που έχουν χρησιμοποιηθεί, τα σχήματα που απαντούν, τα είδη διακόσμησής τους, τη συχνότητα εμφάνισης των κατηγοριών που εξετάζονται αλλά και την κεραμική παραγωγή και κυκλοφορία κατά τη βυζαντινή/μεσαιωνική και νεότερη περίοδο. Από τη μέχρι στιγμής έρευνα στον Μυστρά δεν έχουν αποκαλυφθεί κτηριακά κατάλοιπα και κλίβανοι και δεν διατηρήθηκαν ή δεν συγκεντρώθηκαν ποσότητες αποτυχημένων κεραμικών ή απορριμμάτων της παραγωγικής διαδικασίας που να συσχετίζονται με τη λειτουργία κεραμικών εργαστηρίων. H δεδομένη έλλειψη στοιχείων αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για τη διατύπωση τεκμηριωμένων συμπερασμάτων ως προς την τοπική παραγωγή. Ωστόσο, κάποια ευρήματα πιστοποιούν ότι στον Μυστρά υπήρξε βιοτεχνική δραστηριότητα και ότι λειτουργούσαν εργαστήρια κεραμικής. Συγκεκριμένα, η εύρεση τριποδίσκων υποδηλώνει την παραγωγή κάποιων εγχώριων τύπων εφυαλωμένης κεραμικής, όπως και ο μεγάλος αριθμός αγγείων, εφυαλωμένων και μη εφυαλωμένων, που μακροσκοπικά φαίνεται πως έχουν κατασκευαστεί από κοινές κεραμικές ύλες. Η μελλοντική ανασκαφική έρευνα στην καστροπολιτεία ενδέχεται να δώσει νέα στοιχεία για τις βιοτεχνικές δραστηριότητες των κατοίκων της, να ενισχύσει και να εμπλουτίσει τις αποδείξεις για την τοπική κεραμική παραγωγή και να πιστοποιήσει ότι ο Μυστράς λειτούργησε όχι μόνο ως τόπος διακίνησης αλλά και ως σημαντικό κέντρο που παρήγε τα δικά του κεραμικά είδη, καθώς από την επικοινωνία του με τα μεγάλα αστικά κέντρα θα είχε εισάγει τεχνογνωσία. Η ευημερία της πόλης του Μυστρά αντανακλάται στις αυξημένες εισαγωγές σε κεραμικά είδη και στην τοπική ή περιφερειακή παραγωγή τόσο κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο όσο και κατά την περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης, όπου οι εμπορικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες δεν ανεστάλησαν. Η πόλη μέσα από τη μελέτη της κεραμικής φαίνεται πως λειτούργησε ως εμπορικός σταθμός προς τις περιοχές της ανατολικής Μεσογείου δίπλα σε σημαντικές πόλεις λιμάνια όπως την Κορώνη, τη Μεθώνη και το Ναύπλιο. Η συνύπαρξη στον Μυστρά των προϊόντων κυρίαρχων κατηγοριών βυζαντινής εφυαλωμένης κεραμικής αλλά και πολυάριθμων και πολυτελών εισηγμένων δειγμάτων από τη Δύση και την Ανατολή είναι απείκασμα μίας ιδιαίτερα δραστήριας διεθνούς αγοράς, αλλά και της ίδρυσης των σταυροφορικών κρατιδίων στην Ανατολή και των φράγκικων δουκάτων στα εδάφη της άλλοτε ακμαίας βυζαντινής αυτοκρατορίας. Επιπλέον, από τα στοιχεία που παρατίθενται, διαφαίνεται ο βαθμός σημασίας της πόλης στον ιστορικό ρου της περιόδου όπως και η σημαντική της θέση στο διεθνές εμπόριο. Η παρουσία ιταλικής κεραμικής είναι συνεχής, ενώ εκπροσωπούνται σχεδόν όλες οι παραγωγές των μεγάλων κέντρων που μέχρι στιγμής σε τόσο επαρκή βαθμό γνωρίζαμε βιβλιογραφικά στην Πελοπόννησο μόνον από το Κάστρο Χλεμούτσι. Ιδίως με την επικράτηση της Pax Ottomanica από τα μέσα του 15ου αι. και κατά τον 16ο αι. διαπιστώνεται μία δυναμική εμπορική και οικονομική διείσδυση από τη Δύση, ενώ σε υψηλά επίπεδα φτάνουν οι επαφές έως και την Άπω Ανατολή. Συγχρόνως, όμως, από την περίοδο αυτή μέχρι και την εγκατάλειψη του Μυστρά, απαντούν και οι γνωστές κατηγορίες που χρησιμοποιούνταν και παράγονταν ευρέως σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, επιβεβαιώνοντας τις σχέσεις και τις επαφές μεταξύ των ελληνικών πόλεων με εισαγωγές των προϊόντων αρκετά δημοφιλών παραγωγών κεραμικής όπως για παράδειγμα της Άρτας. Τα πολυτελή κεραμικά σκεύη που διασώθηκαν και μελετήθηκαν, τα οποία έφτασαν στον Μυστρά είτε ως δώρα προς τους δεσπότες και τους ανώτερους αξιωματούχους είτε ως προϊόντα παραγγελιών και εμπορίου, όπως και τα ευτελέστερα και ταπεινότερα χρηστικά κεραμικά είδη καθημερινής χρήσης, που πιθανώς παράχθηκαν σε τοπικά εργαστήρια, δηλώνουν ανάγλυφα την μακραίωνη παρουσία, τη δράση και την ευημερία των ενοίκων του.