Ποικιλότητα φυτικών ειδών, ενδημισμός και προστατευόμενα είδη σε βιοτοπικά νησιά

Abstract

Rocky formations with steep slopes, as habitat islands, present exceptional botanical interest, supporting relatively sparse vegetation composed of ecologically specialized taxa known as chasmophytes. Cliff, gorges, rock fissures, and narrow ledges serve as natural refuges for numerous rare and endemic plant species, while their high rates of endemism highlight their vital role in conserving natural biodiversity. Chasmophytes which grow and develop within rock crevices, are often endemic or range-restricted species, representing about 23% of the Greek vascular flora, while 29,4% of Greece’s threatened plants are found in rocky ecosystems. Although exclusively chasmophytic species constitute only 9% of the total Greek flora, their diversity is remarkable considering the small surface area occupied by vertical cliffs. Among total chasmophytic flora recorded, 54% are exclusively chasmophytes, 54% are Greek endemics, and 64,3% are range-restricted taxa. The habitat type “Calcareous rocky slopes with chasmophytic vegetation” (code 8210) is included in Annex I of Directive 92/43/EEC, while numerous species listed in Annexes II, IV, and V of the same Directive occur exclusively within this habitat type. In ecological terms, habitat islands refer to isolated patches of a specific habitat type surrounded by terrestrial environments of completely different character. These systems hold great scientific and ecological importance as they act as refuges for rare, endemic, and/or threatened plant species. The aim of this thesis is to study representative examples of Greek habitat islands, with a focus on rocky cliffs, screes, and other rock-dominated habitats. The research involves analyses of taxonomic and functional diversity, investigation of floristic connections and endemism patterns, classification of taxa into threat categories, and examination of the phyto-geographical patterns of chasmophytic diversity in relation to altitudinal distribution and functional traits across different phytogeographical regions of Greece. Special emphasis is given to the composition of habitat islands occurring in the Aegean Islands, as well as to the interaction between taxonomic, phylogenetic, and functional diversity of plants inhabiting ecosystems with extreme environmental conditions. Additionally, the study explores the ecosystem services provided by sparsely vegetated rocky areas and screes, emphasizing that beyond their biodiversity value, the conservation of endemic and rare species constitutes a key component of each region’s natural capital. Understanding the structure, function, and biodiversity of these ecosystems is essential for the protection of both the species themselves and the ecological processes and services they support.

Οι βραχώδεις σχηματισμοί με μεγάλη κλίση, ως βιοτοπικά νησιά, παρουσιάζουν εξαιρετικό βοτανικό ενδιαφέρον, καθώς υποστηρίζουν σχετικά αραιή βλάστηση οικολογικά εξειδικευμένων taxa, των χασμοφύτων. Οι γκρεμοί, τα φαράγγια, οι σχισμές και οι στενές προεξοχές των απότομων βράχων αποτελούν φυσικά καταφύγια πολλών σπάνιων και ενδημικών ειδών ενώ τα υψηλά ποσοστά ενδημισμού επιβεβαιώνουν τη σημαντική συμβολή των βιοτόπων αυτών στη διατήρηση του φυσικού πλούτου. Τα χασμόφυτα είναι είδη που ζουν και αναπτύσσονται μέσα σε σχισμές βράχων, συχνά αποτελούν ενδημικά ή περιορισμένης εξάπλωσης είδη και παρουσιάζουν αυξημένα ποσοστά ενδημισμού, φτάνοντας το 23% της ελληνικής αγγειώδους χλωρίδας. Θεωρείται ότι το 29.4% των απειλούμενων φυτών της Ελλάδας απαντώνται σε βραχώδη οικοσυστήματα, γεγονός που υπογραμμίζει τη σημαντική συνεισφορά των βράχων στη διατήρηση της απειλούμενης χλωρίδας. Αν και τα αποκλειστικά χασμοφυτικά είδη αντιπροσωπεύουν ένα μικρό ποσοστό (9%) της συνολικής ελληνικής χλωρίδας η ποικιλότητά τους είναι εντυπωσιακή, δεδομένου ότι τα κάθετα βράχια καταλαμβάνουν μικρές περιοχές. Από τη συνολική χλωρίδα των βράχων που έχει καταγραφεί, το 54% είναι αποκλειστικά χασμόφυτα, το 54% ελληνικά ενδημικά, ενώ το 64,3% είναι taxa περιορισμένης εξάπλωσης. Ο τύπος οικοτόπου «Ασβεστολιθικά βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση» (κωδ. 8210) περιλαμβάνεται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, ενώ πλήθος ειδών των Παραρτημάτων ΙΙ, IV και V της ίδιας Οδηγίας απαντούν αποκλειστικά σε αυτόν. Βιοτοπικά νησιά θεωρούνται όλες οι μορφές νησιωτικού συστήματος που δεν μπορούν να θεωρηθούν «πραγματικά» νησιά. Αυτό σημαίνει, για τα χερσαία οικοσυστήματα, διακριτές ψηφίδες ενός συγκεκριμένου τύπου βιοτόπου που περιβάλλονται από άλλους χερσαίους βιοτόπους εντελώς διαφορετικού χαρακτήρα. Τα βιοτοπικά νησιά έχουν μεγάλη επιστημονική και οικολογική αξία καθώς αποτελούν καταφύγια για σπάνια, ενδημικά ή/ και απειλούμενα φυτικά είδη. Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η μελέτη χαρακτηριστικών παραδειγμάτων βιοτοπικών νησιών (habitat islands) της Ελλάδας. Οι απότομοι βράχοι, οι σάρες και οι βραχώδεις οικότοποι αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα βιοτοπικών νησιών στην Ελλάδα και θα ερευνηθούν ως προς την ποικιλότητα των φυτικών ειδών πραγματοποιώντας αναλύσεις ταξινομικής και λειτουργικής ποικιλότητας, τη διερεύνηση χλωριδικών συνδέσεων και προτύπων ενδημισμού και κατάταξη των taxa σε κατηγορίες κινδύνου, την ανάλυση των φυτογεωγραφικών προτύπων της ποικιλότητας των χασμοφύτων σε συνδυασμό με την υψομετρική κατανομή τους, καθώς και τα διαφορετικά λειτουργικά χαρακτηριστικά τους στις διαφορετικές φυτογεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας. Έμφαση δόθηκε και στη σύνθεση αυτών των βιοτοπικών νησιών που απαντώνται στα νησιά του Αιγαίου ενώ επίσης διερευνήθηκε η αλληλεπίδραση μεταξύ ταξινομικής, φυλογενετικής και λειτουργικής ποικιλότητας των φυτών που απαντώνται σε οικοσυστήματα με ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες, ώστε να διαφωτιστούν οι σχέσεις των φυτοκοινοτήτων και των οικοσυστημάτων. Επιπρόσθετα, πραγματοποιήθηκε η μελέτη των οικοσυστημικών υπηρεσιών των εκτάσεων με αραιή βλάστηση και συγκεκριμένα στα βράχια και τις σάρες (λιθώνες), καθώς εκτός από την αξία της διατήρησης της βιοποικιλότητας η διατήρηση των ενδημικών και σπάνιων ειδών αποτελεί κύριο στοιχείο του φυσικού κεφαλαίου κάθε περιοχής.