Geschichte der Installation: Situative Erfahrungsgestaltung in der Kunst der Moderne

Abstract

Now a historically established art form, installation art has undergone major developments from being an experimental art practice of the late 1960s to the main art form of the late 1980s and 1990s. One must point out, that installation is a broader concept that categorizes not only artworks of the Neo Avant-gardes, but also practices of the early modernism. In these terms the study gives an account of main characteristics of installation art and explains its emergence. Installation generally describes work produced for and at the exhibition site that modifies various forms of art display and thematizes structures of the reception. With this focused goal, the most crucial requirement of installation has been, to arrange experience-conditioned situations for the viewer, and in doing so to incorporate the actual viewer into the structure of each work. It is clear that the main focuses shifts towards a specific interrelation of space and spectator. This thematic was further developed into two sections, a) an analysis of key characteristics and practices of installation as they emerged during the Neo-Avant-gardes (1955-1975) and b) a historical account of key precedents during the historical Avant-gardes. The analysis in the first section focuses on generic characteristics of installation such as, the emergence of site- specific installations (Robert Morris, Robert Smithson), artist’s interventions that form a situation (Joseph Beuys, Yves Klein), active spectator participation in environments (Alan Kaprow), critique of the institutional and discursive framework of the site (Michael Asher, Marcel Broodthaers), perceptual and behavior modifying arrangements (Bruce Nauman, Dan Graham). The second section concentrates on the analysis of major, room-size scale works of artists who figure among the most significant pioneers of modernism: Claude Monet, Piet Mondrian, El Lissitzky, Kurt Schwitters and Marcel Duchamp. These proto-installations have been analyzed in five chapters and compared with each other within a common theoretical and methodological framework. This section reviews these works in relationship to the generic characteristics of installation discussed in the first section. The first chapter explores how the spatial concepts of the 19th Century Modernist exhibition have been developed to an organized environment. Through the use of panorama techniques and the artful re-arrangement of traditional 19th Century intérieur Decorations, Claude Monet developed in his Orangerie (1927) a closed space that focuses on the activation of a viewer. The viewer is made a participator, who perpetually moves in the manipulated space. The second chapter focuses on Piet Mondrian’s studio arrangements in Paris (Rue de Départ 1921-1936) as well as his interior design for Ida Bienert in Dresden (1926). This section explores the differences between the De Stijl painted abstract environments. It focuses on early uses of photographic documentation as ‘installation view’. It proves also that specific spatial arrangements had been used by Mondrian as motifs for his paintings. The third chapter concentrates on El Lissitzky’s Proun Room (1923) an early environment that established continuity between space and pictures, made an entire room into an autonomous, constructivist work, which incorporates the viewer. The forth chapter focuses on Kurt Schwitter’s interventions in his studio and adjacent spaces in his house in Hanover, known as Merzbau (1923-1936/37). The analysis concentrates on the issue of installation as temporary work-in-progress, produced at the exhibition site. It also makes reference to the understanding of the Merzbau as an all-encompassing, ever-expanding, mix-media environment invested with private meanings or as an organic museum of stiles undergoing continual transformation. The fifth and last chapter examines extensively the work of Marcel Duchamp focusing on the following subjects: - the development of ready-mades such as Trébuchet (around 1917) and Porte 11 Rue Larrey (1927)) into site specific installations. - the interpretation of Large Glass (1915-1923) as optical appliance. By using the spectator’s body as interlinking between object and space, this incorporation accomplishes the iconographical program of the Large Glass. - the development of installations as spaces of sensory irritation and multiple dis-orienting, as ‘psychophysical’ environments (during both the first international exhibition of Surrealism in Paris (1938) as well as the first seminal presentation of Surrealist Art to the American public 1942 in new York). The analysis focuses on how Marcel Duchamp developed the concepts of site specificity and viewer participation in major installations. -the development of dioptric environment Étant donnés:... [Given] (1946-1966) as not only Duchamp’s apex of researches on visual perception but also as a final commentary on Western traditions of representation.

Αυτή η μελέτη προσφέρει την πρώτη συνολική προσέγγιση σε μια έως τώρα ελάχιστα διερευνημένη μορφή τέχνης. Τα μοντέλα και οι λειτουργίες της εγκαταστασιακής τέχνης καταγράφηκαν τυπολογικά, ενώ τα γενικά της χαρακτηριστικά αναδείχθηκαν μέσω εμμενούς ανάλυσης των ίδιων των έργων. Αφετηρία της μελέτης αποτελεί η θέση ότι η εγκαταστασιακή τέχνη δεν περιλαμβάνει μόνο σύγχρονες εξελίξεις, αλλά και τάσεις των ιστορικών και νεο-πρωτοποριών. Με τον τρόπο αυτό, ανασυγκροτήθηκε αφενός η γένεση της εγκαταστασιακής τέχνης και, αφετέρου, τεκμηριώθηκε ιστορικά η εμμενής της συνέχεια ως μορφή τέχνης, καθώς και η εκ νέου ιστορικο-καλλιτεχνική της αποτίμηση. Στο πρώτο μέρος της μελέτης προσδιορίστηκαν τα κύρια χαρακτηριστικά του εγκαταστασιακού έργου τέχνης με βάση επιλεγμένα παραδείγματα από την τέχνη των δεκαετιών του 1960 και 1970, κατά τις οποίες παγιώθηκαν και αναπτύχθηκαν περαιτέρω οι κεντρικές στρατηγικές της εγκαταστασιακής τέχνης, όπως η τοπο- και καταστασιο-ειδικότητα, η ενσωμάτωση της σωματικότητας του θεατή, η υβριδικότητα των μέσων, η κριτική του συμφραζομένου και η συνακόλουθη κριτική των θεσμών. Οι προκύπτουσες θεωρητικές επισημάνσεις τέθηκαν στη συνέχεια υπό εξέταση στα πέντε περισσότερο μονογραφικά κεφάλαια του δεύτερου μέρους της μελέτης. Τα εξής έργα εξετάστηκαν στο πλαίσιο της εγκαταστασιακής τους έμφασης: τα εκθεσιακά μοντέλα και η χωρική διαμόρφωση της Orangerie (1927) του Claude Monet· οι σχεδιασμοί ατελιέ και εσωτερικών χώρων του Piet Mondrian, όπως στο **Atelier της Rue de Départ (1921–1936)· οι «χώροι επίδειξης» (Demonstrationsräume) του El Lissitzky, όπως το Proun-Raum (1923)· οι χωρικές σκηνοθεσίες και παρεμβάσεις του Kurt Schwitters, όπως το MERZ-Bau (1923–1936/37)· καθώς και οι πολυάριθμες εκθεσιακές σκηνοθεσίες (όπως οι Εκθέσεις των Σουρεαλιστών του 1938 στο Παρίσι και του 1942 στη Νέα Υόρκη), οι τοπο-ειδικές τοποθετήσεις ready-mades (Trébuchet περ. 1917 και Porte 11 Rue Larrey 1927) και οι οπτικές εγκαταστάσεις (Étant donnés:…* 1946–66) του Marcel Duchamp. Στόχος είναι να καταστεί ορατή η ανάπτυξη του εγκαταστασιακού έργου τέχνης τόσο μέσα από τη θεωρητική σκέψη των καλλιτεχνών, όσο και μέσα από τις νέες λειτουργίες, προθέσεις και τρόπους πρόσληψης των εκάστοτε έργων. Αφετηριακή θέση της έρευνας είναι ότι η εγκατάσταση τέχνης αμφισβητεί την ιδέα της αντικειμενοκεντρικής και έργο-κεντρικής μοντερνιστικής αισθητικής, δεσμευόμενη αντίθετα στην ιδέα της εξάρτησης από τον θεατή και τα εκάστοτε συμφραζόμενα του έργου. Πιο καθοριστική από την προφανή χωρική αναφορά ή την τροποποίηση του εκθεσιακού τρόπου, όπως συμβαίνει στα εγκαταστασιακά έργα, είναι η επιδίωξη της διαμόρφωσης εμπειρικών καταστάσεων. Εφόσον ο τρόπος με τον οποίο οι θεατές αποκτούν τις εντυπώσεις τους εξαρτάται από το χρόνο και την κίνηση, η ανάλυση βασίζεται στη διερεύνηση της χρονικο-χωρικής δομής αυτών των έργων από αισθητικο-προσληπτική σκοπιά. Το μοντέλο της «καταστασιακής διαμόρφωσης εμπειρίας» (situative Erfahrungsgestaltung), που θεμελιώνεται στο πλαίσιο αυτής της μελέτης, προσδιορίζει όχι μόνο τη βασική παραγωγική μέθοδο της εγκατάστασης, αλλά και την ανάπτυξη ενός αντιληπτικού παραδείγματος για τις εικαστικές τέχνες εν γένει. Η αποδόμηση του αυτόνομου αντικειμένου υπέρ μιας, αφενός, επεκτεινόμενης στο χώρο και, αφετέρου, ενσωματωμένης στη σωματικότητα του θεατή εμπειρίας, χαρακτηρίζουν ως κύριες τάσεις της εγκαταστασιακής τέχνης την ανάδυση της αισθητικής του ύστερου μοντερνισμού.

Diese Studie liefert den ersten übergreifenden Zugang zu einer bislang noch wenig erschlossenen Kunstform. Modelle und Funktionen installativer Kunst wurden typologisch erfasst und ihre allgemeinen Züge durch werkimmanente Analyse herausgestellt. Ausgangspunkt der Studie ist die These, dass installative Kunst nicht nur zeitgenössische Entwicklungen, sondern auch Tendenzen der historischen und Neo-Avantgarden umfasst. Dadurch wurde sowohl die Genese installativer Kunst rekonstruiert, als auch die werkimmanente Kontinuität der Kunstform und deren Rekontextualisierung kunsthistorisch begründet. In dem ersten Teil der Studie wurden demnach die Hauptmerkmale des installativen Kunstwerks anhand ausgewählter Beispiele in der Kunst der 1960er und 1970er Jahre begründet, während dessen zentrale Strategien der Installationskunst wie Orts- und Situationsspezifität, das Einbeziehen der Körperlichkeit des Betrachters, die Medienhybridität, die Kontextkritik und damit einhergehende Institutionskritik konsolidiert und weiterentwickelt wurden. Die daraus gewonnenen Einsichten wurden anschliessend in den fünf eher monographisch orientierten Kapiteln des zweiten Teils dieser Studie zur Disposition gestellt. Folgende Werke wurden im Kontext der installativen Schwerpunktsetzung untersucht.: Ausstellungskonzepte und die dazu gehörende Raumgestaltung der Orangerie (1927) von Claude Monet, Atelier- und Interieurgestaltungen von Piet Mondrian, wie im Atelier der Rue de Départ (1921-1936), „Demonstrationsräume“ von El Lissitzky, wie der Prounen-Raum (1923), Rauminszenierungen und Interventionen von Kurt Schwitters, wie der MERZ-Bau (1923 - 1936/37) sowie die vielfältigen Ausstellungsinszenierungen (Surrealistenausstellung von 1938 in Paris und von 1942 in New York), ortsspezifischen Platzierungen von Ready-mades (Trébuchet (um 1917) und Porte 11 Rue Larrey (1927)) und Sehinstallationen (Étant donnés:... (1946-66)) von Marcel Duchamp. Ziel ist es hierbei, die Entwicklung des installativen Kunstwerkes sowohl in der Künstlertheorie, als auch in den neu bestimmten Funktionen, Absichten und Rezeptionen der jeweiligen Werke sichtbar zu machen. Ausgangspunkt der Untersuchung ist die These, dass Installation die Idee der objekt- und werkorientierten, modernistischen Ästhetik in Frage stellt, indem sie sich der Idee der Betrachter- und Kontextabhängigkeit verpflichtet. Entscheidender als der offensichtliche Raumbezug oder das Modifizieren des Ausstellens, wie es installative Kunstwerke vorweisen, ist der Anspruch, erfahrungsbedingte Situationen zu gestalten. Da die Art und Weise, wie die BetrachterInnen ihre Eindrücke gewinnen, zeit- und bewegungsabhängig ist, basiert die Analyse darauf, die zeit – räumliche Struktur dieser Kunstwerke aus rezeptionsästhetischer Perspektive zu beleuchten. Das im Rahmen dieser Studie begründete Modell der ‚situativen Erfahrungsgestaltung’ steckt damit nicht nur die grundlegende Produktionsmethode der Installation ab, sondern auch die Entwicklung eines perzeptiven Paradigmas. Die Auflösung des autonomen Objektes zu Gunsten einer, einerseits, in den Raum expandierenden und einer, die Körperlichkeit des Betrachters involvierende Wahrnehmungssituation andererseits kennzeichnen als primäre Haupttendenzen installativer Kunst das Aufkommen der ästhetischen Spätmoderne.