Ο Λακάν και η «επιστροφή στον Descartes» (1964): πρόσληψη, μετασχηματισμοί, αναιρέσεις του νεωτερικού υποκειμένου στη λακανική διδασκαλία

Abstract

In this thesis, an in-depth examination of the Lacanian doctrine is attempted, with emphasis on Descartes' philosophy and especially on the cogito. Cartesian philosophy is found to be not just a reference for Lacan, but runs through his work, often with a multiple subversive reexamination. 1964 is a defining year, because in the seminar The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis, delivered to a wider audience at the École Normale Supérieure, a new phase of his work is inaugurated, marking both his departure from the International Psychoanalytic Society and the beginning of his more complex work focusing on topology. Abandoning the linguistic basis that shaped his initial teaching with the constitution of the split subject alienated from the signifier in the place of the Other, he begins to approach the Freudian unconscious through diagrams and nodes, focusing now on the real as opposed to symbolic. The notion of the unconscious as the discourse of the Other, the ego as the result of the mirror stage, and the grounding of the subject through language, lead to a radical revision of the concept of modern subjectivity. Descartes' cogito is reinterpreted as a place of rupture rather than certainty, opening the field for the conception of the subject as divided and structured around a lack, in stark contrast to Descartes. Lacan gives the unconscious not just a function but an ontological position, placing the subject beyond the transparency of cogito ergo sum that the traditional notion of self-consciousness suggests. The contribution of Freudian theory, of Lévi-Strauss' structural anthropology, Hegel's dialectic through Kojève, and the linguistics of Saussure and Benveniste are key theoretical tools for the development of his thesis. 1964, therefore, is not only a year of institutional crisis for Lacan, but also the beginning of a profound shift in his work.

Στην παρούσα διατριβή επιχειρείται μια εξέταση σε βάθος της λακανικής διδασκαλίας, με έμφαση στην φιλοσοφία του Descartes και ιδίως στο cogito. Η καρτεσιανή φιλοσοφία διαπιστώνεται ότι δεν είναι απλώς μια αναφορά για τον Lacan, αλλά διατρέχει το έργο του, συχνά με μια πολλαπλή ανατρεπτική επανεξέταση. Το 1964 αποτελεί καθοριστική χρονιά, γιατί με το σεμινάριο Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης, που παραδίδεται σε ένα ευρύτερο κοινό στην École Normale Supérieure, εγκαινιάζεται μια νέα φάση του έργου του, που σηματοδοτεί ταυτόχρονα την απομάκρυνσή του από τη Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία και την έναρξη του πιο σύνθετου στην πρόσληψη έργου του που εστιάζει στην τοπολογία. Εγκαταλείποντας τη γλωσσολογική βάση που διαμόρφωσε την αρχική του διδασκαλία με την συγκρότηση του διχασμένου υποκειμένου που αλλοτριώνεται από το σημαίνον στο πεδίο του Άλλου, αρχίζει να προσεγγίζει το φροϋδικό ασυνείδητο μέσα από τα διαγράμματα και τους κόμβους, εστιάζοντας πλέον στο πραγματικό εν αντιθέσει με το συμβολικό. Η έννοια του ασυνείδητου ως λόγος του Άλλου, το εγώ ως αποτέλεσμα του σταδίου του καθρέφτη και η θεμελίωση του υποκειμένου μέσω της γλώσσας, οδηγούν σε μια ριζική αναθεώρηση της έννοιας της νεώτερης υποκειμενικότητας. Το cogito του Descartes, επανερμηνεύεται ως τόπος ρήξης και όχι βεβαιότητας, ανοίγοντας το πεδίο για τη σύλληψη του υποκειμένου ως διχασμένου και δομημένου γύρω από την έλλειψη, σε πλήρη αντίθεση με τον Descartes. Ο Lacan προσδίδει στο ασυνείδητο όχι απλώς μια λειτουργία, αλλά μια οντολογική θέση, τοποθετώντας το υποκείμενο πέραν της διαφάνειας του σκέφτομαι άρα υπάρχω που η παραδοσιακή έννοια της αυτοσυνειδησίας προτείνει. Η συμβολή της φροϋδικής θεωρίας, της δομικής ανθρωπολογίας του Lévi-Strauss, η διαλεκτική του Hegel μέσα από τον Kojève, και η γλωσσολογία των Saussure και Benveniste, αποτελούν κομβικά θεωρητικά εργαλεία για την ανάπτυξη της θέσης του. Το 1964, συνεπώς, δεν είναι μόνο μια χρονιά θεσμικής κρίσης για τον Lacan, αλλά και η απαρχή μιας βαθιάς μετατόπισης στο έργο του.

Dans cette thèse, on entreprend un examen approfondi de la doctrine lacanienne, avec un accent sur la philosophie de Descartes et, plus particulièrement, sur le *cogito*. Il apparaît que la philosophie cartésienne n’est pas seulement une référence pour Lacan, mais qu’elle traverse son œuvre, souvent au prix d’une réévaluation subversive et multiple. L’année 1964 est décisive : dans le séminaire *Les quatre concepts fondamentaux de la psychanalyse*, donné à un public plus large à l’École normale supérieure, s’inaugure une nouvelle phase de son travail, marquant à la fois sa rupture avec l’Association psychanalytique internationale et le début d’une élaboration plus complexe centrée sur la topologie. Délaissant la base linguistique qui avait façonné son enseignement initial — avec la constitution du sujet barré, aliéné au signifiant dans le lieu de l’Autre — il commence à aborder l’inconscient freudien au moyen de schémas et de nœuds, en mettant désormais l’accent sur le Réel, par opposition au Symbolique. La notion de l’inconscient comme discours de l’Autre, le moi comme effet du stade du miroir, et le fondement du sujet par le langage conduisent à une révision radicale de la subjectivité moderne. Le *cogito* cartésien est réinterprété comme lieu de rupture plutôt que de certitude, ouvrant la voie à une conception du sujet comme divisé et structuré autour d’un manque, en net contraste avec Descartes. Lacan confère à l’inconscient non pas seulement une fonction, mais un statut ontologique, situant le sujet au-delà de la transparence du *cogito ergo sum* que suggère la notion traditionnelle de conscience de soi. Les apports de la théorie freudienne, de l’anthropologie structurale de Lévi-Strauss, de la dialectique hégélienne via Kojève, ainsi que de la linguistique de Saussure et de Benveniste constituent des instruments théoriques essentiels pour l’élaboration de sa thèse. Ainsi, 1964 n’est pas seulement une année de crise institutionnelle pour Lacan, mais aussi le commencement d’un profond tournant dans son œuvre.