Τα μαζικά ανοιχτά διαδικτυακά μαθήματα ως μέσο ανάπτυξης των ψηφιακών δεξιοτήτων των εκπαιδευτικών: αξιοποίηση των ψηφιακών σχεδίων μαθήματος τύπου “HyperDoc'' και του καθολικού σχεδιασμού για τη μάθηση σε εξ αποστάσεως και μικτά συμπεριληπτικά περιβάλλοντα μάθησης

Abstract

Teachers' digital competence is an integral part of their professional development within the broader context of the digital transformation of education. Although various frameworks attempt to define the concept of digital competence for educators, a research gap remains regarding effective strategies to enhance it in practice. The related literature highlights the need for targeted training interventions that bridge the gap between theory and educational practice, with a particular focus on the pedagogical use of digital technologies. Within this framework, Massive Open Online Courses (MOOCs) have emerged as an innovative means of teachers' professional development. However, the related literature identifies the insufficient integration of pedagogical principles in the design of MOOCs as a key challenge for their effective implementation. This study systematically examines how MOOCs can contribute to the development of teachers’ digital competence in the context of the ongoing digital transformation in education. As digital technologies become increasingly integral to educational processes, the need for well-documented, accessible, and pedagogically meaningful professional development interventions has become more critical than ever. Within this context, the HyperMOOC was developed as an open online course intended to enhance the digital competence of pre-service and in-service teachers in General and Special Education engaged in primary and secondary education. The course was based on a hybrid MOOC (hMOOC) design model, combining characteristics of both cMOOCs and xMOOCs and leveraging the strengths of each. Its pedagogical design drew on an interdisciplinary and multi-level synthesis of theoretical frameworks and instructional approaches, with a particular focus on the integration of the Universal Design for Learning (UDL) framework and the HyperDocs model. This combination fostered the development of a flexible, accessible, and differentiated learning environment that promotes active, collaborative, and reflective learning, applicable to both distance and blended learning settings. A multi-phase quantitative research design was employed to systematically identify teachers’ professional development needs, inform the pedagogical design of the TPD-MOOC, and evaluate its overall effectiveness. Initially, a pilot study was conducted to assess teachers’ digital competence using the DigCompEdu Check-In self-reflection tool, adapted to the Greek educational context. The pilot phase revealed lower levels of competence in Teaching and Learning (Area 3), Assessment (Area 4), and Facilitating Learners’ Digital Competence (Area 6), which subsequently informed the pedagogical focus of the HyperMOOC as a targeted professional development intervention. The main study was structured into two distinct phases. The first phase examined the impact of the HyperMOOC on teachers’ digital competence. The data analysis showed a statistically significant improvement in overall digital competence across all six DigCompEdu areas, with the greatest gains observed in those where participants had previously scored the lowest. The second phase evaluated participants’ learning experience and overall satisfaction with the HyperMOOC. Structural Equation Modeling (SEM) indicated that learning content, delivery, support, and assessment had a significant impact on satisfaction, mediated by emotional engagement. Emotional engagement emerged as the only type of engagement with both direct and indirect effects on learner satisfaction, underscoring its critical role in shaping the learning experience. The findings of this dissertation provide robust evidence for the effectiveness of a pedagogically sound TPD-MOOC in enhancing teachers’ digital competence. They also highlight key factors influencing learning experience and participant satisfaction, emphasizing emotional engagement as a pivotal component. This study contributes to the field of TPD-MOOCs by proposing a scientifically grounded and pedagogically meaningful design model adaptable to contemporary educators’ needs. Furthermore, it offers practical guidance for educational program designers, underscoring the importance of high-quality content, learner support, and emotional connection as essential elements for the success of future initiatives. In doing so, such programs can significantly enhance both learning outcomes and overall learner satisfaction.

Η ψηφιακή ικανότητα των εκπαιδευτικών αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της επαγγελματικής τους ανάπτυξης στο πλαίσιο του ψηφιακού μετασχηματισμού της εκπαίδευσης. Παρά την ύπαρξη πλαισίων αναφοράς που επιχειρούν να οριοθετήσουν την έννοια της ψηφιακής ικανότητας των εκπαιδευτικών, εξακολουθεί να υπάρχει ερευνητικό κενό αναφορικά με τον τρόπο με τον οποίο αυτή μπορεί να ενισχυθεί αποτελεσματικά στην πράξη. Η σχετική βιβλιογραφία αναγνωρίζει την ανάγκη για στοχευμένες επιμορφωτικές παρεμβάσεις που γεφυρώνουν το χάσμα μεταξύ θεωρίας και εκπαιδευτικής πρακτικής, με έμφαση στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ψηφιακών τεχνολογιών. Σε αυτό το πλαίσιο, τα MOOCs αναδύονται ως ένα καινοτόμο μέσο επαγγελματικής ανάπτυξης των εκπαιδευτικών, ωστόσο η διεθνής βιβλιογραφία αναδεικνύει ως βασική πρόκληση την απουσία ενός παιδαγωγικά τεκμηριωμένου σχεδιασμού των μαθημάτων αυτών. Η παρούσα διδακτορική διατριβή εστιάζει στη διερεύνηση του ρόλου που μπορούν να διαδραματίσουν τα Μαζικά Ανοιχτά Διαδικτυακά Μαθήματα (MOOCs) στην ενίσχυση της ψηφιακής ικανότητας των εκπαιδευτικών, στο πλαίσιο του ψηφιακού μετασχηματισμού της εκπαίδευσης. Σε έναν κόσμο όπου οι ψηφιακές τεχνολογίες καθίστανται θεμελιώδεις για την εκπαιδευτική διαδικασία, η ανάγκη για τεκμηριωμένες, προσβάσιμες και παιδαγωγικά ουσιαστικές επιμορφωτικές παρεμβάσεις καθίσταται πιο επιτακτική από ποτέ. Στο πλαίσιο αυτό, σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε το HyperMOOC, ένα μαζικό ανοικτό διαδικτυακό μάθημα, προσανατολισμένο στην ενίσχυση της ψηφιακής ικανότητας των υποψήφιων και εν εκπαιδευτικών της Γενικής και Ειδικής Αγωγής που εργάζονται στη σχολική εκπαίδευση. Το Μάθημα υλοποιήθηκε ακολουθώντας ένα υβριδικό μοντέλο σχεδίασης (hMOOC), που συνδυάζει τα χαρακτηριστικά των cMOOC και των xMOOC, αξιοποιώντας τα πλεονεκτήματα και των δύο προσεγγίσεων. Ο σχεδιασμός του μαθήματος βασίστηκε σε μια διεπιστημονική και πολυεπίπεδη σύνθεση θεωρητικών πλαισίων και διδακτικών μοντέλων, με επίκεντρο τη συνδυαστική αξιοποίηση του πλαισίου του Καθολικού Σχεδιασμού για τη Μάθηση (Universal Design for Learning) και του διδακτικού μοντέλου των HyperDocs. Ο συνδυασμός αυτός συνέβαλε στη διαμόρφωση ενός ευέλικτου, προσβάσιμου και διαφοροποιημένου μαθησιακού περιβάλλοντος, το οποίο ενισχύει την ενεργή, συνεργατική και αναστοχαστική μάθηση που μπορεί να εφαρμοστεί τόσο σε εξ αποστάσεως όσο και σε μεικτά εκπαιδευτικά περιβάλλοντα. Στο πλαίσιο της ερευνητικής διαδικασίας, υιοθετήθηκε μία πολυφασική ποσοτική προσέγγιση, με στόχο τη συστηματική διερεύνηση των επιμορφωτικών αναγκών των εκπαιδευτικών, την ανάπτυξη ενός παιδαγωγικά τεκμηριωμένου TPD-MOOC και την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητάς του. Αρχικά, πραγματοποιήθηκε μια πιλοτική μελέτη, κατά την οποία διερευνήθηκε το επίπεδο ψηφιακής επάρκειας των εκπαιδευτικών με βάση το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Αναφοράς για την Ψηφιακή Ικανότητα των Εκπαιδευτικών (DigCompEdu), με τη χρήση του αναστοχαστικού ερωτηματολογίου DigCompEdu Check-In, προσαρμοσμένου στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα. Τα ευρήματα της πιλοτικής φάσης ανέδειξαν τον τομέα της Διδασκαλίας και της Μάθησης (Τομέας 3), της Αξιολόγησης (Τομέας 4) και της Καλλιέργειας της Ψηφιακής Ικανότητας των Μαθητών (Τομέας 6), στους οποίους οι εκπαιδευτικοί παρουσίαζαν χαμηλότερα ποσοστά ψηφιακής επάρκειας. Οι τομείς αυτοί αποτέλεσαν τον κεντρικό άξονα για τον σχεδιασμό του HyperMOOC, μιας στοχευμένης επιμορφωτικής παρέμβασης που εστιάζει στην ενίσχυση των ψηφιακών δεξιοτήτων των εκπαιδευτικών σε περιβάλλοντα εξ αποστάσεως και μικτής μάθησης. Η κύρια έρευνα δομήθηκε σε δύο διακριτές φάσεις. Η πρώτη φάση εστίασε στη διερεύνηση της επίδρασης του HyperMOOC στην ψηφιακή επάρκεια των εκπαιδευτικών. Η ανάλυση των δεδομένων κατέδειξε ότι η παρακολούθηση του HyperMOOC οδήγησε σε στατιστικά σημαντική βελτίωση του συνολικού επιπέδου ψηφιακής επάρκειας των εκπαιδευτικών, σύμφωνα με τους έξι τομείς δεξιοτήτων που ορίζει το πλαίσιο DigCompEdu. Ιδιαιτέρως σημαντικό κρίνεται το γεγονός ότι, οι μεγαλύτερες αυξήσεις να παρατηρούνται στους τομείς στους οποίους οι εκπαιδευτικοί είχαν σημειώσει χαμηλότερα επίπεδα ψηφιακής επάρκειας στο πλαίσιο της πιλοτικής έρευνας. Η δεύτερη φάση της κύριας έρευνας επικεντρώθηκε στην αξιολόγηση της μαθησιακής εμπειρίας και της συνολικής ικανοποίησης των συμμετεχόντων από το HyperMOOC. Η ανάλυση Δομικών Εξισώσεων (SEM) ανέδειξε τη σημαντική επίδραση του μαθησιακού περιεχομένου, της παράδοσης, της υποστήριξης και της αξιολόγησης στη συνολική ικανοποίηση, μέσω της ενίσχυσης της συναισθηματικής εμπλοκής. Η συναισθηματική εμπλοκή αναδείχθηκε ως ο μοναδικός τύπος εμπλοκής με σημαντική άμεση και έμμεση επίδραση στην ικανοποίηση των εκπαιδευομένων, επιβεβαιώνοντας τον καθοριστικό της ρόλο στη διαμόρφωση της μαθησιακής εμπειρίας. Τα ευρήματα της διατριβής τεκμηριώνουν την αποτελεσματικότητα του HyperMOOC για την ενίσχυση της ψηφιακής ικανότητας των εκπαιδευτικών, αναδεικνύοντας παράλληλα κρίσιμους παράγοντες που επηρεάζουν τη μαθησιακή εμπειρία και τη συνολική ικανοποίηση των συμμετεχόντων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη σημασία της συναισθηματικής εμπλοκής ως καταλυτικού παράγοντα για την ποιότητα της εμπειρίας των εκπαιδευομένων. Η παρούσα διατριβή συμβάλλει ουσιαστικά στην έρευνα σχετικά με τα TPD-MOOCs, προτείνοντας ένα μοντέλο σχεδιασμού που είναι επιστημονικά τεκμηριωμένο, παιδαγωγικά ουσιαστικό και μπορεί να προσαρμοστεί στις ανάγκες των σύγχρονων εκπαιδευτικών. Παράλληλα, προσφέρει πρακτικές κατευθύνσεις προς τους σχεδιαστές εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αναδεικνύοντας τη σημασία του ποιοτικού περιεχομένου, της υποστήριξης και της συναισθηματικής σύνδεσης των εκπαιδευομένων ως κεντρικών πυλώνων για την επιτυχία αντίστοιχων μελλοντικών πρωτοβουλιών. Με τον τρόπο αυτό, μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά στη βελτίωση τόσο της μαθησιακής εμπειρίας όσο και της συνολικής ικανοποίησης των συμμετεχόντων.