H αποδοχή των δύο Μειζόνων Συνόδων του Θ΄ αιώνα σε Ανατολή και Δύση έως τον ΙΕ΄ αιώνα

Abstract

The question of the reception of the two Major Councils of Constantinople in the ninth century (869/870 and 879/880) constitutes a particularly complex and critical field within ecclesiastical historiography, as it is directly associated with the formation of the ecclesiological self-understanding of East and West and decisively influenced the development of relations between the two Churches. These two Major Councils of the ninth century, the last conciliar experiences jointly shared by East and West before the tragic Schism of 1054, were convened in a context marked by intense theological ferment and shifting political dynamics, and they revealed divergent approaches concerning authority, synodality, and the nature of ecclesial unity. The Major Council of 869/870, the result of a close convergence between imperial and papal policy, expressed the Roman Church’s aspiration to establish a centralized form of ecclesiastical authority, gradually transforming the “primacy of honor” of the Bishop of Rome into a governing center of decision-making. By contrast, the Major Council of 879/880, through the canonical restoration of Photios to the patriarchal throne of Constantinople and the clear reaffirmation of canonical order and the institution of the Pentarchy, functioned as an act of restoring ecclesiastical balance and as an authentic expression of the Church’s conciliar ethos. It rejected both the papal claims to supremacy and the doctrinal innovations of the West, most notably the addition of the Filioque to the common Nicene-Constantinopolitan Creed. The differing reception of these two Councils in East and West proved to be a decisive factor in the evolution of ecclesiastical relations, revealing not merely administrative divergences but the deeper differentiation of two ecclesiological paradigms: the Roman-centered conception of authority and the Byzantine conciliar experience. At the same time, the historical context of the two Councils highlighted the role of imperial will in shaping ecclesiastical decisions, as well as the influence of Frankish theology on the transformation of Western ecclesiology. The study of the two Major Councils of the ninth century sheds essential light on the ways in which the two Churches received, interpreted, and ultimately integrated or rejected conciliar decisions within their theological and canonical life. Moreover, it demonstrates that the divergent historical reception of these Councils contributed to the formation of two clearly distinct ecclesiological identities, which continue to significantly shape the contemporary bilateral Theological Dialogue and the development of relations between the Orthodox and the Roman Catholic Church.

Το ζήτημα της αποδοχής των δύο Μειζόνων Συνόδων της Κωνσταντινουπόλεως του Θ΄ αιώνα (869/870 και 879/880) συνιστά ένα ιδιαίτερα σύνθετο και κρίσιμο πεδίο της εκκλησιαστικής ιστοριογραφίας, καθώς συνδέεται άμεσα με την διαμόρφωση της εκκλησιολογικής αυτοσυνειδησίας Ανατολής και Δύσεως και επηρέασε καθοριστικά την πορεία των σχέσεων των δύο Εκκλησιών. Οι δύο αυτές Μείζονες Σύνοδοι του Θ´ αιώνα, οι οποίες αποτέλεσαν τις τελευταίες κοινές συνοδικές εμπειρίες μεταξύ των δύο Εκκλησιών Ανατολής και Δύσεως πριν το τραγικό Σχίσμα του 1054, συγκλήθηκαν σε ένα περιβάλλον έντονων θεολογικών ζυμώσεων και πολιτικών ανακατατάξεων και ανέδειξαν διαφορετικές προσεγγίσεις ως προς την αυθεντία, τη συνοδικότητα και τη φύση της εκκλησιαστικής ενότητας. Η Μείζων Σύνοδος των ετών 869/870, προϊόν στενής συμπλεύσεως μεταξύ της αυτοκρατορικής και της παπικής πολιτικής, εξέφρασε την επιδίωξη της Εκκλησίας της Ρώμης να θεμελιώσει έναν συγκεντρωτικό τύπο εκκλησιαστικής αυθεντίας, μεταβάλλοντας σταδιακά το «πρωτείο τιμής» του επισκόπου Ρώμης σε εξουσιαστικό κέντρο λήψεως αποφάσεων. Αντιθέτως, η Μείζων Σύνοδος των ετών 879/880, με την κανονική αποκατάσταση του ιερού Φωτίου στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως και την σαφή επαναβεβαίωση της κανονικής τάξεως και του θεσμού της Πενταρχίας των Πατριαρχών, λειτούργησε ως πράξη αποκαταστάσεως της εκκλησιαστικής ισορροπίας και ως αυθεντική έκφραση του συνοδικού ήθους της Εκκλησίας, απορρίπτοντας τόσο τις παπικές αξιώσεις υπεροχής, όσο και τις δογματικές καινοτομίες της Δύσεως, κυρίως την προσθήκη του Filioque στο κοινό Σύμβολο της πίστεως Νικαίας - Κωνσταντινουπόλεως. Η διαφορετική αποδοχή των δύο Συνόδων σε Ανατολή και Δύση υπήρξε καθοριστικός παράγοντας για την εξέλιξη των εκκλησιαστικών σχέσεων, φανερώνοντας όχι απλώς διοικητικές αποκλίσεις, αλλά τη βαθύτερη διαφοροποίηση δύο εκκλησιολογικών προτύπων, ήτοι της ρωμαιοκεντρικής αντιλήψεως περί αυθεντίας, και της Βυζαντινής συνοδικής εμπειρίας. Παράλληλα, το ιστορικό πλαίσιο των δύο αυτών Συνόδων ανέδειξε τον ρόλο της αυτοκρατορικής βουλήσεως στη διαμόρφωση εκκλησιαστικών αποφάσεων, όπως επίσης και την επίδραση της Φραγκικής θεολογίας στη μεταβολή της δυτικής εκκλησιολογίας. Η μελέτη των δύο Μειζόνων Συνόδων του Θ΄ αιώνα φωτίζει αποφασιστικά τον τρόπο με τον οποίο οι δύο Εκκλησίες προσέλαβαν, ερμήνευσαν και τελικά ενσωμάτωσαν ή απέρριψαν τις συνοδικές αποφάσεις στον θεολογικό και κανονικό τους βίο. Παράλληλα, καταδεικνύει ότι η διαφορετική ιστορική πρόσληψη των Συνόδων αυτών συνέβαλε στη διαμόρφωση δύο σαφώς διακεκριμένων εκκλησιολογικών ταυτοτήτων, οι οποίες εξακολουθούν να προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τον σύγχρονο διμερή Θεολογικό Διάλογο και την διαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ της Ορθόδοξης και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.

La question de la réception des deux Grands Conciles de Constantinople du IXᵉ siècle (869/870 et 879/880) constitue un domaine particulièrement complexe et crucial de l’historiographie ecclésiastique, car elle est directement liée à la formation de la conscience ecclésiologique de l’Orient et de l’Occident, et a influencé de manière décisive l’évolution des relations entre les deux Églises. Ces deux Grands Conciles du IXᵉ siècle, qui constituèrent les dernières expériences conciliaires communes entre l’Orient et l’Occident avant le tragique Schisme de 1054, furent convoqués dans un contexte marqué par d’intenses fermentations théologiques et par d’importantes recompositions politiques, révélant des approches divergentes quant à l’autorité, à la synodalité et à la nature de l’unité ecclésiale. Le Grand Concile de 869/870, fruit d’une étroite convergence entre les politiques impériale et pontificale, exprima la volonté de l’Église de Rome d’établir un modèle centralisé d’autorité ecclésiastique, transformant progressivement la « primauté d’honneur » de l’évêque de Rome en un centre décisionnel de type juridictionnel. À l’inverse, le Grand Concile de 879/880, par la restauration canonique du saint Photius sur le trône patriarcal de Constantinople et par la réaffirmation claire de l’ordre canonique et de l’institution de la Pentarchie, constitua un acte de rétablissement de l’équilibre ecclésial et une expression authentique de l’éthos synodal de l’Église. Ce Concile rejeta tant les prétentions pontificales à la suprématie que les innovations doctrinales de l’Occident, notamment l’ajout du Filioque au Symbole de foi commun de Nicée-Constantinople. La réception différente de ces deux Conciles en Orient et en Occident fut un facteur décisif dans l’évolution des relations ecclésiastiques, révélant non pas seulement des divergences administratives, mais surtout la profonde différenciation de deux modèles ecclésiologiques : d’une part, une conception romano-centrique de l’autorité, et d’autre part l’expérience conciliaire proprement byzantine. Parallèlement, le contexte historique de ces Conciles mit en lumière le rôle de la volonté impériale dans la formation des décisions ecclésiastiques, ainsi que l’influence de la théologie franque sur la transformation de l’ecclésiologie occidentale. L’étude des deux Grands Conciles du IXᵉ siècle éclaire de manière déterminante la façon dont les deux Églises reçurent, interprétèrent, puis intégrèrent ou rejetèrent les décisions conciliaires dans leur vie théologique et canonique. Elle montre également que la réception historique différenciée de ces Conciles contribua à la formation de deux identités ecclésiologiques nettement distinctes, identités qui continuent à marquer de manière significative le Dialogue Théologique bilatéral contemporain et l’évolution des relations entre l’Église orthodoxe et l’Église catholique romaine.