Οι οχυρωμένοι οικισμοί της Θεσπρωτίας από την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο (ύστερη αρχαιότητα) έως και την οθωμανική κατάκτηση: οχυρωμένες θέσεις, οδικό δίκτυο, οικονομικές δραστηριότητες (από τον 2ο αι.π.X. έως 18ο αιώνα)

Abstract

In this essay I try to present the fortified and unfortified settlements, the communication network and the economy since the 2nd century BC to the 18th century in the Prefecture of Thesprotia in Greece. The essay covers the period from late antiquity to the ottoman period (post-byzantine period), the relation of the local with the wider history, the settlements, the communication and the economy per historical study period. It presents the evolution of the period from the 2nd century BC to the 18th century (typical limit). It is divided into two sections: •First unit:Τhis unit includes the settlements that existed per historical period and especially the fortified settlements in Roman period, early Byzantine, Middle Byzantine, Late Byzantine - state of Epirus and first centuries of Ottoman conquest. This sections also includes economic data by historical period and communication networks: terrestrial communication network and water communication network (river and sea crossings). •Second unit: All thoughts, reflections, issues to be investigated and conclusions about the fortified settlements (including unfortified positions), the relationship between them, the economic data and the communication networks are included in this unit. Moreover, this unit includes the categorization of the settlements of Thesprotia in the previously mentioned historical periods. Bibliography: Appendix: Tables (which relate to the positions not only by historical period but also to the total number of positions in alphabetical order, each with a unique number, code), Photos and Maps.

Η Θεσπρωτία, μέρος της Δυτικής Ελλάδας, αποτελεί το επίκεντρο της μελέτης για τη χρονική περίοδο από τον 2ο π.Χ. αιώνα έως τους δύο πρώτους αιώνες της οθωμανικής περιόδου. Μαζί με τους οικισμούς, οχυρούς αλλά και ανοχύρωτους, καθώς αποτελούν αλληλένδετη ενότητα για την κατανόηση του οικιστικού πλέγματος, παρουσιάζεται ο γεωγραφικός χώρος, οι συνθήκες κάθε εποχής, οι οικονομικές δραστηριότητες, το δίκτυο επικοινωνίας και τα ιστορικά γεγονότα που οδηγούν πολλές φορές σε συγκεκριμένες καταστάσεις (π.χ. μια επιδρομή ή μια μάχη έχει ως αποτέλεσμα τη μετανάστευση λαών). Στην πραγματικότητα παρουσιάζεται ο θεσπρωτικός χώρος (ακόμη και περιοχές που σήμερα ανήκουν εκτός ΠΕ Θεσπρωτίας, έστω και συνοπτικά) από τη ρωμαϊκή έως την οθωμανική κατάκτηση, με συμβατικό όριο τον τελευταίο βενετοτουρκικό πόλεμο, καθώς, με την υποχώρηση των Ενετών, ο σημερινός θεσπρωτικός χώρος ήταν στο σύνολό του κάτω από τη δικαιοδοσία μίας αυτοκρατορίας. Η κάθε εποχή-ιστορική περίοδος εξετάζεται ξεχωριστά καθώς αναζητούνται οι ιδιαιτερότητές της και ο ρόλος της στην εξέλιξη των γεγονότων και τη δημιουργία του οικιστικού πλέγματος. Η μελέτη ξεκινά με μια συνοπτική αναφορά των θέσεων της ελληνιστικής εποχής, καθώς για την κατανόηση του οικιστικού πλέγματος ήταν απαραίτητη η γνώση της προγενέστερης κατάστασης. Εξάλλου ο ίδιος ο χώρος μεταλλάσσεται στο πέρασμα του χρόνου από φυσικά αίτια, καθώς διάφορα γεωλογικά φαινόμενα προκαλούν μεταβολές στο ανάγλυφο, όπως με τις προσχώσεις και την αλλαγή στην ακτογραμμή. Οι κλιματολογικές αλλαγές, οι σεισμικές δονήσεις, οι οικονομικοπολιτικές συνθήκες και άλλοι αστάθμητοι παράγοντες επηρεάζουν με τη σειρά τους την εξέλιξη των γεγονότων. Όλα, επομένως, τα παραπάνω πρέπει να συνυπολογιστούν, ώστε μέσα από την ανάλυση των ζητημάτων προς διερεύνηση και των νέων ερωτημάτων, να καταλήξουμε σε συμπεράσματα που αφορούν την καταγραφή των θέσεων σε συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, με σημαντικότερη πρόκληση την κατηγοριοποίηση των θέσεων και γενικότερων οικισμών, οχυρωμένων και μη, εφόσον οι περισσότεροι από αυτούς υπάρχουν ως δορυφόροι ενός μεγαλύτερου οικισμού, των σχέσεων και των αποστάσεων μεταξύ τους, του χερσαίου και υδάτινου δικτύου επικοινωνίας και φυσικά των οικονομικών δραστηριοτήτων. Σκοπός της εργασίας είναι η διαχρονική παρουσίαση των (οχυρωμένων) οικισμών από τον 2ο αιώνα π.Χ. έως την οθωμανική κατάκτηση, κυρίως των πρώτων αιώνων, με τυπικό, ωστόσο, όριο τον τελευταίο βενετοτουρκικό πόλεμο (18ο αιώνα μ.Χ.) που η σημερινή Θεσπρωτία ήταν πλέον ενιαία κάτω από έναν κατακτητή. Το επίκεντρο είναι οι οχυρωμένοι οικισμοί, αλλά μέσα στο οικιστικό πλέγμα, για την καλύτερη κατανόησή του, εξετάζονται και οι ανοχύρωτοι οικισμοί, που «παίζουν» το δικό τους ρόλο, άλλοτε ως «συμπληρώματα» και δορυφόροι των οχυρωμένων και άλλοτε με δυναμικότερο και κεντρικό ρόλο (π.χ. στη ρωμαϊκή περίοδο η Φωτική). Τέλος, καταγράφονται τα υλικά κατάλοιπα και κυρίως αρχιτεκτονικά (οχυρώσεων αλλά και άλλων οικοδομήματα), τα οποία αξιολογούνται με βάση τη θέση τους και την εγγύτητα με τα δίκτυα επικοινωνίας, ενώ διερευνάται και η οικονομική δραστηριότητα ανά εποχή. Εντοπίζονται, γενικά, οι οικιστικές θέσεις, η επικοινωνία και η οικονομική δραστηριότητα, τόσο σε τοπικό όσο και ευρύτερο πεδίο, ενώ αναλύεται και ο ιστορικός χώρος και χρόνος. Στόχος είναι η παρουσίαση των οχυρωμένων, κυρίως, οικισμών ανά εποχή, η ένταξή τους και ο συσχετισμός της τοπικής με την ευρύτερη ιστορία, ενώ απαραίτητη είναι και η παρουσίαση του δικτύου επικοινωνίας, χερσαίου και θαλάσσιου, καθώς, επίσης, και των οικονομικών δραστηριοτήτων. Μέσα από την παρουσίαση των οχυρωμένων οικισμών αποκαλύπτεται η διαδικασία μετασχηματισμού του τρόπου κατοίκησης στον θεσπρωτικό χώρο που αρχίζει με την κατάκτηση της περιοχής από τους Ρωμαίους, οι οποίοι κατέστρεψαν μεγάλο τμήμα των οχυρωμένων οικισμών, συνεχίζει με την εισβολή άλλων λαών κατά τη πρωτοβυζαντινή περίοδο, που αποτελεί το τέλος της ύστερης αρχαιότητας, προχωρά με τις αλλαγές της μεσοβυζαντινής εποχής με την επικράτηση της πόλης – κάστρου, που παραμένει σε όλη τη βυζαντινή περίοδο, ακόμη και στην υστεροβυζαντινή, με αλλαγές, ωστόσο, στις ιστορικές, οικονομικές και πολιτικές δομές. Στα όρια, εξάλλου, του ανεξάρτητου κρατιδίου της Ηπείρου ανήκε και ο θεσπρωτικός χώρος, η Βαγενετία. Η θεσπρωτική και γενικότερα η ηπειρωτική γη γνώρισε πολλούς κατακτητές, έως ότου κατακτηθεί από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία αρχικά δεν άλλαξε τις δομές στην περιοχή. Αλλαγές που προκάλεσαν αλυσιδωτές αντιδράσεις ξεκίνησαν από τα μέσα του 17ου αιώνα και μετά, οι οποίες έμειναν ουσιαστικά εκτός μελέτης και αποτυπώθηκαν με την ενοποίηση του χώρου και την απομάκρυνση των Ενετών από τις θεσπρωτικές κτήσεις, πλην της Πάργας. Η μελέτη χωρίζεται σε δύο κύριες ενότητες που περιλαμβάνουν στη μια τους οικισμούς ανά γεωγραφική και χρονική περίοδο και στην άλλη τη συνοπτική ιστορική ανάλυση με βάση τις θέσεις ανά περιόδους και τα συμπεράσματα, τις σκέψεις και τους προβληματισμούς ή και νέα ερωτήματα που απορρέουν από τη χρήση και κατοίκηση του ευρύτερου θεσπρωτικού χώρου. Αναλυτικότερα: Η πρώτη ενότητα χωρίζεται σε χρονικές περιόδους και συγκεκριμένα στη ρωμαϊκή εποχή (περιλαμβάνει και ένα συνοπτικό ενημερωτικό για την ελληνιστική εποχή), την πρωτοβυζαντινή εποχή που αποτελεί και το τέλος της αρχαιότητας, τη μέση βυζαντινή περίοδο, την υστεροβυζαντινή εποχή και την οθωμανική περίοδο των δύο πρώτων αιώνων. Σε κάθε περίοδο καταγράφονται οι θέσεις, με τα ιδιαίτερα γνωρίσματά της ανά εποχή, που έχουν εντοπιστεί από τη βιβλιογραφική αποδελτίωση, τις ιστορικές πηγές και γενικότερα τα ιστορικά γεγονότα, καθώς, επίσης, και από την έρευνα της τοπικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας αλλά και τις επιτόπιες αυτοψίες με σκοπό την καλύτερη κατανόηση της τοπογραφίας και τη συνολική καταγραφή των ανοχύρωτων και κυρίως των οχυρωμένων οικισμών στη θεσπρωτική γη. Παράλληλα δίνονται στοιχεία για τις οικονομικές δραστηριότητες και τα δίκτυα επικοινωνίας της κάθε περιόδου. Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει τα ζητήματα προς διερεύνηση, τις σκέψεις, τους προβληματισμούς και τα συμπεράσματα μέσα από τον συνδυασμό των ιστορικών γεγονότων, των καταλοίπων, των οικονομικών δραστηριοτήτων και των δικτύων επικοινωνίας μεταξύ των θέσεων. Γίνεται, επίσης, μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης του οικιστικού πλέγματος του θεσπρωτικού χώρου (και της ευρύτερης περιοχής) από την ύστερη ρωμαϊκή έως τους δύο πρώτους αιώνες της οθωμανικής κατάκτησης. Η κατηγοριοποίηση αυτή περιλαμβάνει διττή μορφή, εκ των οποίων η μία περιλαμβάνει έναν μοναδικό αριθμό ανά ιστορική περίοδο (π.χ. 1/ΡΠ, 1/ΜΒ) και η δεύτερη έναν μοναδικό αριθμό της θέσης σε κάθε ιστορική περίοδο έχοντας το πρόθεμα ΘΕ (π.χ. ΘΕ 1, ΘΕ 15). Η μελέτη περιλαμβάνει, επίσης, τη βιβλιογραφία και το Παράρτημα με τη φωτογραφική τεκμηρίωση, τους χάρτες και τους πίνακες που αφορούν τις θέσεις όχι μόνο ανά ιστορική περίοδο αλλά και το σύνολο των θέσεων σε αλφαβητική σειρά, έχοντας η κάθε μία έναν μοναδικό αριθμό, κωδικό. Στους πίνακες αυτούς καταγράφονται τα δεδομένα της κάθε εποχής, τα κατάλοιπα, ο γεωγραφικός προσδιορισμός της θέσης και αποδελτιώνονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κάθε θέσης.