Η αναπαράσταση της Κωνσταντινούπολης και του Κωνσταντινουπολίτη στην ελληνική πεζογραφία και στον κινηματογράφο της περιόδου 2000-2016

Abstract

The representation of Constantinople/Istanbul in contemporary Greek literature and cinema from 2000 to 2016 is the main subject of this doctoral thesis. In Part A, the idea of topos is introduced, the concept of genius loci—the spirit of the place—is explained, and the idea of place is examined from a phenomenological perspective. The physical and social structure of Istanbul is then presented through a discussion of its geographic and urban features during the 19th and 20th centuries. The concept of memory is also defined, and its different aspects—individual, collective, multicultural, and traumatic memory—are discussed. The thesis focuses on the term nostalgia as a practice of remembering. Memory and nostalgia are discussed in relation to urban fiction. In Part B, memory is decoded through the study of selected novels that describe the everyday lives of the Greeks in Istanbul, the organisation of the Greek community, and the events that influenced it, including the events of 1955, and the deportations of Greek citizens from Istanbul in 1964. The three components of the genius loci—place, space, and man— are used to determine which types of recollection in each literary work trigger nostalgia as a mechanism in a unique way. In Part C, the 2003 film Politiki Kouzina is used to examine how Constantinople is portrayed in modern Greek cinema. It is based on the theory of accented cinema, the cinema of exiled and diasporic filmmakers. In order to determine what kind of nostalgia is instrumentalized in the context of cinema, the elements that make up the genius loci—place, space, and man—are once again taken into consideration when decoding urban memory in the movie. Thus, this thesis enables one to comprehend the ways and reasons in which the theme of Istanbul and its Greek community is addressed by Greek writers and a filmmaker in recent years.

Η παρούσα διατριβή πραγματεύεται την αναπαράσταση της Κωνσταντινούπολης σε έργα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας και του ελληνικού κινηματογράφου της περιόδου 2000-2016.Στο Α΄ Μέρος της εργασίας, παρουσιάζεται η έννοια του τόπου, εξετάζεται ο τόπος από την άποψη της φαινομενολογίας και επεξηγείται η έννοια του genius loci, δηλαδή το πνεύμα του τόπου. Στη συνέχεια, αναλύονται τα γεωγραφικά και αστικά χαρακτηριστικά της Κωνσταντινούπολης κατά τον 19ο και 20ό αιώνα, για να παρουσιαστεί η φυσική και η κοινωνική δομή της πόλης. Επιπρόσθετα, διερευνώνται διάφοροι ορισμοί της έννοιας της μνήμης, καθώς και οι ποικίλες διαστάσεις της, όπως η ατομική, η συλλογική, η πολυπολιτισμική και η τραυματική μνήμη. Η παρούσα εργασία επικεντρώνεται στον όρο νοσταλγία ως πρακτική της μνήμης. Αναλύεται η θεωρία της Σβετλάνα Μπόιμ (Svetlana Boym) για την αποκαταστατική νοσταλγία (restorative) και την ανακλαστική νοσταλγία (reflective). Κατόπιν, η μνήμη και η νοσταλγία αξιολογούνται σε συνάρτηση με τη μυθοπλασία, κυρίως την αστική λογοτεχνία, η οποία προσφέρει το έδαφος για τη διατήρηση της μνήμης και την παραγωγή νοσταλγίας. Στο Β΄ Μέρος της διατριβής, εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο βιβλία που εκδόθηκαν την περίοδο 2000-2016 ανασυστήνουν τη μνήμη της πόλης: πώς περιγράφουν την κοινωνική δομή της πόλης, την καθημερινή ζωή των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, και τα κρίσιμα γεγονότα που την επηρέασαν, όπως ο φόρος περιουσίας του 1942, τα γεγονότα του 1955 και οι απελάσεις των Ελλήνων υπηκόων από την Κωνσταντινούπολη το 1964. Τα βιβλία αυτά είναι: Όπου λοιπόν... Μια φορά κι έναν καιρό στην Πόλη 1949-1958 (2003) της Αγλαΐας Κωνσταντινίδου-Κλουκίνα, Οι ποδηλάτισσες (2004) της Ρέας Σταθοπούλου, Χαμάμ (2008) του Γιώργου Βαλασιάδη, Παλιά, πολύ παλιά (2008) του Πέτρου Μάρκαρη, Τα κόκκινα λουστρίνια (2014) της Στέλλας Βρετού και τα Κύματα του Βοσπόρου της Μαίρης Μαγουλά (2015). Με βάση τα τρία στοιχεία που συνθέτουν το genius loci, δηλαδή τον τόπο, τον χώρο και τον άνθρωπο στην πόλη της μυθοπλασίας, διερευνώνται οι μορφές αναπόλησης που ενεργοποιούν τη νοσταλγία ως μηχανισμό και με ποιον τρόπο, σε καθένα από τα παραπάνω έργα. Στο Γ΄ Μέρος, εξετάζεται η αναπαράσταση της Κωνσταντινούπολης στον σύγχρονο ελληνικό κινηματογράφο, και ειδικότερα στην ταινία «Πολίτικη κουζίνα» (2003). Η θεωρητική τεκμηρίωση βασίζεται στην έννοια του accented cinema, του κινηματογράφου των εξόριστων και διασπορικών δημιουργών. Η αποκωδικοποίηση της αστικής μνήμης στην ταινία γίνεται πάλι με την εξέταση των στοιχείων που συγκροτούν το genius loci, ο τόπος, ο χώρος και ο άνθρωπος, για να εντοπιστεί ποιο είναι το είδος νοσταλγίας που ενεργοποιείται στο πλαίσιο του κινηματογράφου. Η διατριβή συμβάλλει στην παρουσίαση και την αποτίμηση των τρόπων με τους οποίους συστήνεται η Κωνσταντινούπολη της ελληνικής κοινότητας από Έλληνες δημιουργούς στο γύρισμα του 21ου αιώνα.