Εγχειρίδιο γραφέων χρονολογημένων ή/και υπογεγραμμένων χειρογράφων της Μονής Βατοπεδίου

Abstract

The Holy and Great Monastery of Vatopedi is the second largest monastery on Mount Athos and has one of the most important collections of manuscripts in Greece and worldwide. The aim of this doctoral thesis is to create a Scribes' Manual, something that does not currently exist for any monastery library on Mount Athos, but also in Greece, for 120 dated codices of the Vatopedi Monastery, signed or unsigned, from the 10th to the 16th century. The presentation of the hands of the copyists is done in chronological order, thus creating the conditions for revealing similarities in the writing of the codices and offering the necessary comparative material for the identification of (anonymous) scribes within the Monastery of Vatopedi and outside. Known Vatopedi scribes included in the thesis are the scribe Kallistos, monk of Vatopedi (14th century), Gregory, monk of Vatopedi (15th century), Philotheos (15th century), Nikephoros, hieromonk (15th-16th centuries), Cyril of Nafpaktos (16th century), Anthimos Leobadites or Rakenditis (16th century), who signed more than one codices, and two anonymous scribes, one of the Vatopedinus 896 (d. 1263) and the other of the Vatopedinus 1183 (d. 1427). Of course, the importance of such a Manual is highlighted through the comparison of its lesser-known scribes with other Vatopedi or Athonite scribes, to which comparison the paleographic descriptions of the hands and the chronological classification of the manuscripts can contribute. It was deemed necessary to divide the said thesis into two volumes so that the first volume includes the bibliographical references, the paleographic descriptions of the writings and the scribes' entries, and the second volume includes the selected leaves of the dated manuscripts.

Η Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπεδίου είναι η δεύτερη μεγαλύτερη μονή του Αγίου Όρους και διαθέτει μία από τις σημαντικότερες συλλογές χειρογράφων στον ελλαδικό χώρο και παγκοσμίως. Στόχος της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η δημιουργία ενός Εγχειριδίου γραφέων, κάτι που δεν υπάρχει τη δεδομένη στιγμή για καμία βιβλιοθήκη μονής στο Άγιον Όρος, αλλά και στην Ελλάδα, για 120 χρονολογημένους, υπογεγραμμένους ή μη, κώδικες της Μονής Βατοπεδίου από τον 10ο έως τον 16ο αι. Η παρουσίαση των χεριών των αντιγραφέων γίνεται με χρονολογική σειρά, δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις για να αποκαλυφθούν ομοιότητες στη γραφή των κωδικογράφων και προσφέροντας το απαραίτητο συγκριτικό υλικό για την ταύτιση των (ανώνυμων) γραφέων εντός της Μονής αλλά και εκτός. Γνωστοί βατοπεδινοί γραφείς που περιλαμβάνονται στη διατριβή είναι ο γραφέας Κάλλιστος μοναχός Βατοπεδινός (14ος αι.), ο Γρηγόριος μοναχός Βατοπεδινός (15ος αι.), ο Φιλόθεος (15ος αι.), ο Νικηφόρος ιερομόναχος (15ος-16ος αι.), ο Κύριλλος Ναυπάκτιος (16ος αι.), ο Άνθιμος Λεοβαδίτης ή Ρακενδύτης (16ος αι.), που υπογράφουν σε περισσότερους του ενός κώδικες, και δύο ανώνυμοι γραφείς, ο ένας του κώδικα Βατοπεδίου 896 (έτ. 1263) και ο άλλος του κώδικα Βατοπεδίου 1183 (έτ. 1427). Βέβαια, η σημασία ενός τέτοιου Εγχειριδίου αναδεικνύεται μέσα από τη σύγκριση των λιγότερο γνωστών γραφέων του με άλλους βατοπεδινούς ή αγιορείτες γραφείς, στην οποία σύγκριση μπορούν να συμβάλουν οι παλαιογραφικές περιγραφές των χεριών και η χρονολογική ταξινόμηση των χειρογράφων. Η εν λόγω διατριβή κρίθηκε αναγκαίο να διαιρεθεί σε δύο τόμους έτσι, ώστε στον πρώτο τόμο να συμπεριληφθούν οι βιβλιογραφικές αναφορές, οι παλαιογραφικές περιγραφές των γραφών και τα λήμματα των γραφέων, και στον δεύτερο τόμο τα επιλεγμένα φύλλα των χρονολογημένων χειρογράφων.