Παρασελίδια σχόλια σε χειρόγραφα βυζαντινών χρονογραφικών κειμένων: επιτομή ιστοριών του Ιωάννη Ζωναρά

Abstract

The research scope of this thesis refers to the studying of certain byzantine and meta- byzantine codes (13th – 14th and 16th century). More specifically, the study focuses on the time when Ioannis Zonaras was working on his chronicle, History’s Epitome (12th cent.). The research includes a more specific and specialized part of his writings, the extra notes on the side of the page (marginalia), which have not yet been reviewed as much and, so, are very promising. The first part of the attempt presents the theory behind the study. First of all, there is a brief presentation of Ioannis Zonaras’s life and work so the reader has the chance to understand, in the best way possible, the writer’s personality and the historical and social circumstances under which he carried on his work. Furthermore, there has been an effort to reconstitute the way reading in Byzantium took place, through evidence we have available and some which have been maintained through time. The research specializes in the chronicles and each reader’s comprehension of them. Evidently, there is reference to the Epitome and the response it had from the reading audience. In the next part, there is an introduction to the term “marginalia”. This term includes the listing down of the writings (on the side of the page) which pertain to the thoughts or comments of past or present readers. Simultaneously, there also happens to exist a more detailed report on the kinds of marginalia which are answered in these chronicles and historic texts. Certain emphasis has once again been given to the History’s Epitome (M. Pinder, vol. i-ii, Bonnae 1841), since this is the main scope of the study. We conclude this part with the presentation of the transcription method which was followed for the marginalia and lastly the description of the codes which are reviewed. So, in conclusion this is the attempt of the presentation of the theory behind the study. The second part refers to the corpus of the transcription. It is divided into three parts. There is the main corpus which includes notes and comments from the writers or commentators whose writing relates to the writing of the current text. Then, there is the first chapter which includes notes and comments not from the writers of the current text and then, the second chapter with notes and comments from the Büttner- Wobst, vol. iii edition. All these have the purpose of displaying as fully as possible the complete work of Ioannis Zonaras’s. Finally, regarding the conclusions of the research, they are to be found in the last part of the work. The notes on the side are presented already in teams and categories and for the bigger part, what prevails are descriptive notes which pertain to the period of Hebrew history. During the Roman period, the critics save their words while afterwards, what can be found are notes which function as added material to the already existing text. Furthermore, pretty frequently, there is the replacement of a verb, noun or preposition, from the part of the critic, in order to improve the meaning of the text, while more rarely there are comments that express admiration or judgment or explanations. Taking all these into consideration, the researcher concludes that the understanding of epitome historiarum by the readership varies but the intention of every reader/critic is to "converse" with the text, interfering even with the grammar or syntax of it. Maybe in this way, the reader/critic feels more as if they make the text their own and become the sharer of the plot of the story they read.

Το ερευνητικό πεδίο της παρούσας διατριβής αφορά τη μελέτη βυζαντινών και μεταβυζαντινών κωδίκων (13ος-14ος και 16ος αιώνας). Πιο συγκεκριμένα, η μελέτη εντοπίζεται στο χρονογραφικό έργο του Ιωάννη Ζωναρά, Επιτομή Ιστοριών (12ος αι.). Η έρευνα περιλαμβάνει ένα πιο εξειδικευμένο πεδίο των χειρογράφων, τις παρασελίδιες σημειώσεις (marginalia), ένα πεδίο όχι ιδιαίτερα ερευνημένο και γι’ αυτό ανερχόμενο. Το πρώτο τμήμα του πονήματος παρουσιάζει το θεωρητικό κομμάτι της μελέτης. Αρχικά, σκιαγραφούνται εν συντομία ο βίος και η εργογραφία του Ιωάννη Ζωναρά προκειμένου ο αναγνώστης να γνωρίσει και να κατανοήσει, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, την προσωπικότητα του συγγραφέα, αλλά και το πλαίσιο των ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών στις οποίες δρα ως υποκείμενο. Έπειτα, γίνεται μία προσπάθεια ανασύστασης του τρόπου που τελείται η ανάγνωση στο Βυζάντιο μέσα από τεκμήρια που διαθέτουμε και έχουν διατηρηθεί στο πέρασμα του χρόνου. Η έρευνα εξειδικεύεται στα χρονικά και την πρόσληψή τους από τον εκάστοτε αναγνώστη. Βεβαίως, γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην Επιτομή και την ανταπόκριση που επιτυγχάνεται στο αναγνωστικό της κοινό. Στο επόμενο στάδιο γίνεται εισαγωγή στην έννοια του όρου παρασελίδιες σημειώσεις (marginalia) ο οποίος εμπεριέχει την καταγραφή στην ώα των χειρογράφων των σκέψεων/σχολίων αναγνωστών σύγχρονων ή και μεταγενέστερων. Ταυτόχρονα, γίνεται και μια πιο εξειδικευμένη αναφορά στα είδη των παρασελίδιων σημειώσεων που απαντώνται στα χρονογραφικά και ιστορικά κείμενα. Ιδιαίτερη έμφαση, και πάλι, δίνεται στην Επιτομή Ιστοριών (M. Pinder, vol. i-ii, Bonnae 1841), αφού αυτή αποτελεί το πεδίο μελέτης. Το στάδιο αυτό ολοκληρώνεται με την παρουσίαση της μεθόδου μεταγραφής των παρασελίδι- ων σημειώσεων. Τέλος, ακολουθεί η περιγραφή των κωδίκων που μελετώνται, και έτσι ολοκληρώνεται η παρουσίαση του θεωρητικού πλαισίου.Το δεύτερο τμήμα αφορά αυτό καθεαυτό το corpus της μεταγραφής. Χωρίζεται σε τρία μέρη. Το βασικό corpus το οποίο περιλαμβάνει σημειώσεις/σχολιασμούς των γραφέων/σχολιαστών των οποίων η γραφή ταυτίζεται με τους γραφείς του τρέχοντος κειμένου. Το πρώτο Παράρτημα το οποίο περιέχει σημειώσεις/σχολιασμούς που δεν ανήκουν στους γραφείς του τρέχοντος κειμένου. Και, το δεύτερο Παράρτημα όπου καταγράφονται σημειώσεις/σχολιασμοί οι οποίοι προέρχονται από την έκδοση του Büttner-Wobst, vol. iii, με στόχο την πληρέστερη παρουσίαση του συνολικού έργου του Ιωάννη Ζωναρά. Τέλος, όσον αφορά τα συμπεράσματα της μελέτης, παρουσιάζονται κατά περίπτωση στο πρώτο τμήμα του πονήματος. Οι παρασελίδιες σημειώσεις ομαδοποιούνται και κατηγοριοποιούνται. Κυριαρχούν, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, οι περιγραφικές σημειώσεις και απαντώνται κυρίως στην περίοδο της Εβραϊκής Ιστορίας. Στην Ρωμαϊκή πε-ρίοδο οι σχολιαστές είναι πιο λακωνικοί. Ακολουθούν οι σημειώσεις που λειτουργούν συμλπηρωματικά στο κείμενο, ως προσθήκες σε αυτό από άποψη περιεχομένου. Αρκετά συχνή είναι και η αντικατάσταση ρήματος, ουσιαστικού ή πρόθεσης με στόχο, από πλευράς του σχολιαστή, τη βελτίωση του κειμένου. Πιο σπάνια εντοπίζονται σχόλια που εκφράζουν θαυμασμό, ασκούν κριτική ή δρουν επεξηγηματικά. Από όλα τα προαναφερθέντα, λοιπόν, ο μελετητής κατανοεί ότι η πρόσληψη της Επιτομής Ιστοριών από το ανγνωστικό κοινό ποικίλει και ότι πρόθεση του εκάστοτε αναγνώστη/σχολιαστή είναι να «συνομιλήσει» με το κείμενο, παρεμβαίνοντας ακόμα και ως προς την γραμματική ή τη συντακτική του μορφή. Ίσως, κατ’αυτόν τον τρόπο, ο αναγνώστης/σχολιαστής αισθάνεται ότι «οικειοποιείται» περαιτέρω το κείμενο και γίνεται ο ίδιος κοινωνός της πλοκής της ιστορίας που αναγιγνώσκει.