Anamorfosi del mito: i personaggi femminili omerici nella cantata italiana fino al 1750

Abstract

The present research is an attempt to trace the literal and musical profile of the female mythological characters in Baroque cantata, figures whose traces go back to the Homeric poems. More precisely, the aim of the study is to identify the distance between the text of the Iliad and the Odyssey, and the elaboration realized by the author and the Baroque composer for the characters of Cassandra, Andromache, Helen, Briseis, Penelope, Circe, the Nereids such as Thetis, Galatea, as well as Amphitrite, Proserpine and the divine female characters such as Minerva, Juno and Venus. The proposed investigation is divided into two sections: the first illustrates the social and cultural coordinates that have enabled the reception of female figures, from classical tragedy to the poetics of classical Humanism, in the service of allegorical, rhetorical and dramatic representation. In the second part, the distance undertook between the Homeric source and the elaboration of the female mythological figure in the Baroque cantata is explored, illustrating the anamorphosis generated between the seventeenth and eighteenth centuries for each single composition. The same part also analyses the benefits of the musical realization in the different cantatas that are taken under consideration. This work contributes to the construction of a novel methodological approach based on a collation between the texte of cantata with the Homeric source. The profile of each mythological character emerges from this new prism of perspective, which aims reconstructing the different facets attributed to the character in a given social and cultural context such as the Italian Baroque.

Η παρούσα έρευνα αποτελεί μια προσπάθεια να αναζητηθεί το λογοτεχνικό και μουσικό προφίλ των γυναικείων μυθολογικών χαρακτήρων στη μπαρόκ καντάτα, μορφές των οποίων τα ίχνη ανάγονται στα ομηρικά έπη. Πιο συγκεκριμένα, στόχος της μελέτης είναι να προσδιοριστεί η απόσταση μεταξύ του κειμένου της Ιλιάδας και της Οδύσσειας και της επεξεργασίας που πραγματοποίησε ο συγγραφέας και ο μπαρόκ συνθέτης για τους χαρακτήρες της Κασσάνδρας, της Ανδρομάχης, της Ελένης, της Βρισηίδας, της Πηνελόπης, της Κίρκης, των Νηρηίδων όπως η Θέτις, η Γαλάτεια, καθώς και η Αμφιτρίτη, η Προσερπίνα και οι θεϊκές γυναικείες μορφές όπως η Μινέρβα, Ήρα και Αφροδίτη. Η προτεινόμενη έρευνα χωρίζεται σε δύο ενότητες: η πρώτη παρουσιάζει τις κοινωνικές και πολιτισμικές συντεταγμένεςπου επέτρεψαν την υποδοχή των γυναικείων μορφών, από την κλασική τραγωδία έως την ποιητική του κλασικού ανθρωπισμού,υπηρετώντας την αλληγορική, ρητορική και δραματική αναπαράσταση. Στο δεύτερο μέρος, διερευνάται η απόσταση που διανύθηκε μεταξύ της ομηρικής πηγής και της επεξεργασίας της γυναικείαςμυθολογικής φιγούρας στη μπαρόκ καντάτα, απεικονίζοντας την αναμόρφωση που δημιουργήθηκε μεταξύ του 17ου και του 18ου αιώνα για κάθε μεμονωμένη σύνθεση. Στο ίδιο μέρος αναλύονται επίσης τα οφέλη της μουσικής υλοποίησης στις διάφορες καντάτες που λαμβάνονται υπόψη. Το έργο αυτό συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας νέας μεθοδολογικής προσέγγισης που βασίζεται στη σύγκριση του κειμένου της καντάτας με την ομηρική πηγή. Το προφίλ κάθε μυθολογικού χαρακτήρα αναδύεται από αυτό το νέο πρίσμα προοπτικής, το οποίο στοχεύει στην ανασυγκρότηση των διαφορετικών πτυχών που αποδίδονται στον χαρακτήρα σε ένα δεδομένο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο, όπως το ιταλικό μπαρόκ.

La presente ricerca si configura come il tentativo di rintracciare il profilo letterario e musicale dei personaggi mitologici femminili nella cantata barocca, figure le cui tracce risalgono ai poemi omerici. Più precisamente, lo scopo dello studio è di individuare la distanza intercorsa tra il testo dell’Iliade e dell’Odissea, e l’elaborazione da parte dell’autore e del compositore barocco, relativamente ai personaggi di Cassandra, Andromaca, Elena, Briseide, Penelope, Circe, le Nereidi quali Teti, Galatea, nonché Anfitrite, Proserpina e i personaggi divini femminili quali Minerva, Giunone e Venere. L’indagine proposta si articola in due sezioni: nella prima vengono illustrate le coordinate sociali e culturali che permettono la ricezione delle figure femminili, dalla tragedia classica alla poetica dell’Umanesimo classico, al servizio della rappresentazione allegorica, retorica e drammatica. Nella seconda parte viene scandagliata la distanza percorsa tra la fonte omerica e l’elaborazione della figura mitologica femminile nella cantata barocca illustrandone l’anamorfosi generata tra Sei e Settecento per ogni singola composizione. Viene inoltre analizzato il valore aggiunto apportato dalla realizzazione musicale nelle diverse cantate prese in considerazione. Il presente lavoro contribuisce a costruire un approccio metodologico inedito fondato sulla collazione del testo della cantata con la fonte omerica. Il profilo di ogni personaggio mitologico emerge a partire da questo nuovo prisma prospettico, teso a ricostruire le diverse sfaccettature attribuite al personaggio in un dato contesto sociale e culturale quale quello barocco italiano.