Θεολογική προσέγγιση της επίδρασης των ΜΜΕ στην αλλοτρίωση του ανθρώπινου προσώπου και η μελέτη των δια Χριστόν Σαλών ως Ορθόδοξη επικοινωνιακή υπέρβαση

Abstract

This doctoral research studies the theological perspective of Mass Media impact on human person’s alienation and highlights the Orthodox communicative transcendence through the example of the Fools for Christ saints. The divinely inspired writings of the Church Fathers, the synaxaria and the bibliography for the Fools for Christ, as well as the modern results of research in the cognitive field of Mass Media and communication in general were used as a basis for the development and the completion of this doctoral dissertation.

Η διδακτορική αυτή διατριβή μελετά την από θεολογικής σκοπιάς οπτική γωνία με την οποία τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας επιδρούν στην αλλοτρίωση του ανθρωπίνου προσώπου και προβάλλει την ορθόδοξη επικοινωνιακή υπέρβαση που πραγματοποιείται μέσα από το παράδειγμα των δια Χριστόν σαλών αγίων. Η διάρθρωση της ύλης ταξινομήθηκε και αναπτύχθηκε μέσα σε τέσσερα κεφάλαια.Τα θεόπνευστα συγγράμματα της Πατερικής Γραμματείας, τα συναξάρια και η εν γένει βιβλιογραφία των δια Χριστών σαλών αγίων, καθώς και τα αποτελέσματα της σύγχρονης έρευνας που έχει συντελεστεί στο γνωστικό πεδίο των ΜΜΕ και της επικοινωνίας γενικότερα, χρησιμοποιήθηκαν ως βάση για την ανάπτυξη και την ολοκλήρωση του πονήματος αυτού. Το πρώτο κεφάλαιο της διδακτορικής διατριβής πραγματεύεται το θέμα της επίδρασης των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας στην αλλοτρίωση του ανθρωπίνου προσώπου. Ξεκινά με την εννοιολογική προσέγγιση των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και μέσα από την ιστορική αναδρομή της λειτουργίας τους καταδεικνύεται η μετατροπή τους, ιδίως κατά την περίοδο του μεταμοντερνισμού, από βασικούς φορείς παραγωγής και διακίνησης της πληροφορίας, σε κυρίαρχη δύναμη άσκησης πολιτικής και κοινωνικής επιρροής, και διαμόρφωσης του κυρίαρχου κοινωνικού ήθους, μέσα στο πλαίσιο του δημοκρατικού πολιτικού συστήματος. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στη μαζική επικοινωνία, η οποία ξεκίνησε αρχικά από το ενδιαφέρον για την πολιτική επιρροή του τύπου και από τις ηθικές και κοινωνικές επιδράσεις του ραδιοφώνου και του κινηματογράφου, στη συνέχεια όμως βασίστηκε στην επιθυμία ελέγχου και στην ανάπτυξη της απόδοσης και της αποτελεσματικότητας των τομέων της προπαγάνδας, των τηλεπικοινωνιών, της διαφήμισης και των δημοσίων και διαπροσωπικών σχέσεων. Η μελέτη της μαζικής επικοινωνίας είναι καθοριστική για την παρουσίαση των σχετικών μοντέλων επικοινωνίας, των μοντέλων δηλαδή εκείνων που μελετούν τη σχέση μεταξύ πομπού, δέκτη, μηνύματος και περιβάλλοντος στο οποίο λαμβάνει χώρα η κάθε μορφής επικοινωνία. Παρουσιάζονται τα βασικά μοντέλα επικοινωνίας, δηλαδή το μοντέλο του Lasswell, των Shannon και Weaver, του DeFleur, το κυκλικό μοντέλο των Osgood και Schramm, το ελικοειδές μοντέλο του Dance και τέλος το πολύ εμπεριστατωμένο μοντέλο του Maletzke. Εκτός από την ανάλυση των βασικών μοντέλων επικοινωνίας, εξετάζονται επίσης και εκείνα που μελετούν την επιρροή της μαζικής επικοινωνίας στα άτομα, δηλαδή εκείνα που ασχολούνται με τη διαδικασία προσέλκυσης και διατήρησης του ενδιαφέροντος του αγοραστικού κοινού, όπως το μοντέλο των Katz και Lazarsfeld, του Comstock, των Rogers και Shoemaker, των Rogers και Dearing για την ημερήσια διάταξη, καθώς και εκείνο του Rosengren για τη συμπεριφορά του κοινού.Το πρώτο κεφάλαιο τελειώνει με την παρουσίαση του τρόπου με τον οποίο τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας επιδρούν στην αλλοτρίωση των μελών του κοινωνικού συνόλου. Εξετάζεται η έννοια της αλλοτρίωσης, ως κατάστασης αποξένωσης του ατόμου από τον ίδιο τον εαυτό του και τον κόσμο, και ως υποταγής σε μία τάξη πραγμάτων που οδηγεί σε μία αλλοίωση των χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς του. Μέσω της ιστορικής διαδρομής της έννοιας αυτής, από την κλασική αρχαιότητα έως τις μέρες μας, παρουσιάζονται τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας ως εργαλεία με τα οποία το κυρίαρχο κοινωνικοοικονομικό σύστημα διατηρεί τον έλεγχο εξουσίας πάνω στα άτομα, διαιωνίζοντας το αίσθημα αλλοτρίωσης και αποξένωσης. Το δεύτερο κεφάλαιο της διδακτορικής διατριβής πραγματεύεται το θέμα της παρουσίασης του βίου των δια Χριστόν σαλών και της ανάδειξής τους ως πρότυπα αγιότητας. Ξεκινά με την εννοιολογική προσέγγιση της έννοιας του σαλού, ως του ανθρώπου εκείνου που του έχει σαλέψει ο νους, του ανισόρροπου δηλαδή και τρελού και του δια Χριστόν σαλού, ως του αγίου εκείνου που συμπεριφέρεται ενώπιον των ανθρώπων κατά τρόπο παράδοξο και σκανδαλιστικό, αποσκοπώντας τόσο στην ταπείνωση του ιδίου, όσο και στη σωτηρία του αμαρτωλού κόσμου και μελετώνται τα πρότυπα που τους ενέπνευσαν στην επιλογή του ιδιαίτερου αυτού τρόπου άσκησης. Εξετάζονται στη συνέχεια οι προϋποθέσεις, που θα πρέπει να πληρούνται για την επίτευξη του θεάρεστου αυτού έργου και αναφέρονται οι λόγοι, που τους οδήγησαν να επιλέξουν αυτόν τον τρόπο ζωής για να ευαρεστήσουν τον Θεό. Μέσω των πράξεων σαλότητας, που παρουσιάζονται πιο μετά, ως εκδηλώσεων μιας τελείως αντισυμβατικής και παράξενης συμπεριφοράς, που τους φέρνει αντιμέτωπους με την κοινά παραδεδομένη λογική της πλειοψηφίας του κοινωνικού συνόλου μέσα στο οποίο δραστηριοποιούνται, αποκαλύπτεται η πρόθεσή τους να προφυλαχτούν από το πάθος της κενοδοξίας και να διαφυλάξουν την καθαρότητα της πνευματικής τους ζωής. Το δεύτερο κεφάλαιο τελειώνει με την παρουσίαση των χαρισμάτων με τα οποία τους στόλισε ο Θεός, επιβραβεύοντας την επίπονη άσκηση και τον επίμοχθο αγώνα τους. Από την κατανομή των θείων δώρων, η οποία πραγματοποιείται για το πνευματικό συμφέρον και την ωφέλεια των πιστών, πιστοποιείται η ενέργεια και η δωρεά του Αγίου Πνεύματος. Παρουσιάζονται περιπτώσεις από το βίο τους, που φανερώνουν τη διάθεση του προορατικού, διορατικού, ιαματικού και θαυματουργικού τους χαρίσματος στη διακονία των συνανθρώπων τους, ωφελώντας τους με αυτό τον τρόπο πνευματικά, αφού πλήθος αυτών οδηγήθηκε στη μετάνοια, άλλαξε τρόπο ζωής, δέχτηκε τον λόγο του Θεού και πίστεψε στον Κύριο ημών Ιησού Χριστό. Το τρίτο κεφάλαιο της διδακτορικής διατριβής πραγματεύεται το θέμα της ορθόδοξης επικοινωνιακής υπέρβασης που συντελέστηκε με το προβαλλόμενο παράδειγμα των δια Χριστόν σαλών αγίων. Παρουσιάζεται στην αρχή ο αγώνας που κατέβαλαν, για να εμπαίξουν τη διαβολομίμητη υψηλοφροσύνη των περισσότερων ανθρώπων και για να ακολουθήσουν το δρόμο της ταπείνωσης και της άσκησης όλων των αρετών, γνωρίζοντας ότι μόνο αυτός ο δρόμος οδηγεί στην αληθινή Σοφία, στον Ενυπόστατο Λόγο του Θεού. Για την επίτευξη του στόχου αυτού, έπρεπε πρώτα να χωριστούν από τον κόσμο, δηλαδή από τα πάθη, γιατί σύμφωνα με την Πατερική Γραμματεία, όποιος κατευθύνεται προς τον Θεό πρέπει με το νου να χωριστεί από τα δημιουργήματα. Στη συνέχεια αναλύεται η ομοιότητα του τρόπου ζωής των δια Χριστόν σαλών και του βίου των οσίων μοναχών και καθίσταται σαφές ότι η απαρχή των αγώνων τους βασίζεται στην αποταγή του μάταιου κόσμου, η οποία επιτυγχάνεται με την ακακία, την νηστεία και τη σωφροσύνη. Οι δια Χριστόν σαλοί πολιτεύονται ως αληθινοί εν κρυπτώ μοναχοί και ασκητές, παρακινώντας μας στη μοναχική πολιτεία. Την ημέρα εμπαίζουν τον κόσμο και τη νύκτα προσεύχονται και αγρυπνούν. Αποδεικνύουν ότι η δια Χριστόν σαλότητα ως άκρα ταπείνωση είναι ουσιαστικά Χριστομίμητο πολίτευμα και μοναχικό αγώνισμα. Ο δε μοναχικός βίος αποτελεί πηγή έμπνευσης και πρότυπο ζωής, που δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να υποβαθμιστεί ή να αμαυρωθεί από την απατηλή δύναμη της εικόνας και τη στρατευμένη πληροφορία που διακινείται από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Η άσκηση των αρετών αποτελεί το επιστέγασμα της βιοτής των δια Χριστόν σαλών αγίων. Αν και η ζωή τους χαρακτηρίζεται ως μία ζωή συνεχών ελλείψεων και στερήσεων, αυτοί εμφανίζονται να είναι πλήρεις Πνεύματος Αγίου και πλήρεις χαράς και πόθου των μελλόντων αγαθών. Το σιωπηρό μήνυμα, που θέλουν να απευθύνουν στον κόσμο, φανερώνει την ύπαρξη ενός μικρού παραπόνου που εμφιλοχωρεί στις ευαίσθητες καρδιές τους. Σε όλους εκείνους λοιπόν, που τους επικρίνουν και περιφρονούν, λένε ότι αυτά που απορρίπτουν και τιμωρούν σε αυτούς, είναι η εικόνα του αμετανόητου και αδιόρθωτου εαυτού τους. Τους αποκαλύπτουν δηλαδή ότι είναι οι πλέον άδικοι και παράνομοι από όλους, γιατί απαιτούν από τους άλλους αρετές που δεν έχουν οι ίδιοι, για να φανούν ότι είναι ενάρετοι και να μην παύσουν τον πολλαπλασιασμό των ανομιών τους. Το τρίτο κεφάλαιο τελειώνει με την ορθόδοξη επικοινωνιακή υπέρβαση, που επιτυγχάνεται μέσα από την εν Αγίω Πνεύματι ελεύθερη βιοτή και πολιτεία τους. Προβάλλεται η αμεριμνία εκ της σαρκικής ματαιότητας του κόσμου, ο Χριστομίμητος τρόπος ζωής και το απαράμιλλο ήθος τους. Παρουσιάζονται οι δια Χριστόν σαλοί ως πρότυπα αρετής και συμπεριφοράς και ως πηγή έμπνευσης έναντι της αλλοτριώσεως, της υποκρισίας, της πλάνης και της διαφθοράς, που προωθείται από τα ΜΜΕ και το διαδίκτυο. Η αρετή, που τόσο πιστά υπηρέτησαν, ήταν καρπός της συνεργούσης κατά κύριο λόγο Χάριτος του Ζωαρχικού Πνεύματος και της ευγνώμονης ψυχής τους, της αποδεχομένης τη Θεία Δωρεά. Οι δια Χριστόν σαλοί με την τήρηση των Ευαγγελικών εντολών και με την τελεία αγάπη προς τον Θεό και προς τους ανθρώπους κατόρθωσαν να κάνουν πράξη την ορθόδοξη επικοινωνιακή υπέρβαση. Παρόλο που ζουν και δραστηριοποιούνται σε κοσμικά περιβάλλοντα, και κινούνται στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής, και η βιοτή τους φαίνεται να είναι πλήρους παραφροσύνης, στην πραγματικότητα βιώνουν μία ζωή αληθινής και αυξανομένης χαράς. Ο δρόμος τους, που είναι ανοικτός για όσους θέλουν να τον ακολουθήσουν, αποτελεί ένα ακόμα μυστήριο του ανεπάντεχου βιώματος της Χάριτος του Παναγίου Πνεύματος στη ζωή μας.