Όψεις του αθλητισμού και της σωματικής αγωγής στην Ελλάδα της κατοχής και του Εμφυλίου (1940-1950): πολιτικές, ιδεολογικές και κοινωνικές προεκτάσεις: το παράδειγμα της Αθήνας και του Πειραιά

Abstract

This dissertation addresses the sporting life of the 1940s. The dense historical period, with all the political and historical events that define it, leaves its political and ideological imprint on the sporting activities that take place concurrently and often as a result of those events. Organized or state-institutionalized club-based sports are infused with various ideological and political functions. At times, they align with the dominant political agenda, while in other instances, particularly in its absence, legitimized by prevailing political conditions, they pave the way for the emergence of new forms of athletic activity. These include, collectively-formed sports entities that seek state recognition and reflect a societal demand for self-organization and action. Given the historical context of World War II, international sports, among other things, function as a tool of foreign policy, both globally and specifically for Greece. The country's participation in various international competitions, such as the Balkan Games or the Eastern Mediterranean Games, is not coincidental but rather linked to the nation's shifting strategic and political priorities. In each sub-period, these priorities evolve and utilize sports as a means of exercising foreign policy. Education as a whole, and physical education as a part of it, does not remain unaffected. On the contrary, physical education mirrors the political transformations of the era, while reproducing educational models of body training influenced by outdated perceptions from the recent past. Within the framework of state-directed physical education, the body becomes a canvas upon which conservative educational ideologies are projected. At the same time, the Left introduces an alternative vision for physical education, one that enriches its content with concepts such as recreation and physical health, ultimately aiming for social progress. From another perspective, the working-class, as portrayed in the Left’s discourse, exhausted by daily labor, seeks through sport something beyond mere entertainment. It aspires to the overthrow of the dominant social structure through the realization of socialist ideals. Yet, at times, it also comes under the umbrella of pursuing national objectives. Gender inequality in sports extends into the present, continuing to reproduce stereotypical notions of the female body. These stereotypes confine it to the private, domestic sphere, unlike the hegemonic male body, which is associated with the public domain. Any effort toward the athletic emancipation of women, both in the past and present, has been undertaken by progressive sporting entities lacking the authority to centrally promote such initiatives. All stereotypes that link the female body to biological constraints continue to be reproduced, despite theoretical discourse of the opposite. Moreover, sport within the armed forces asserts its presence dynamically in the athletic landscape. It is instrumentalized to serve broader political purposes, functioning in multifaceted ways and aiming, among other things, at shaping public consciousness. In a volatile period of social and political conflict, sport is not left untouched. On the contrary, it serves ideological and political functions as a subfield of the broader political and social life, demonstrating that it must be understood and studied as such. The research's factual material was collected from the following archives: The Harilaos Florakis Educational Center, the War Museum, the Directorate of Army History, the Hellenic Literary and Historical Archive, the Hellenic Football Federation, the Contemporary Social History Archives, the private archive of Aris Missailidis (President of Panionios), the private archive of Athens College, the Communist Review, the European Center for Art, the Hellenic Olympic Committee, and the National Printing Office. Additionally, the magazines "Youth and Sport History" of the 4th of August era were utilized, while the most significant contribution came from the press of the time.

Η παρούσα διατριβή πραγματεύεται την αθλητική ζωή της δεκαετίας του 1940. Ο πυκνός ιστορικός χρόνος με όλα τα ιστορικά και πολιτικά γεγονότα που τον συγκροτούν αφήνει το πολιτικό και ιδεολογικό του αποτύπωμα πάνω στις αθλητικές δράσεις που διαδραματίζονται παράλληλα και εξαιτίας αυτού. Ο οργανωμένος ή κρατικά θεσμοθετημένος σωματειακός αθλητισμός εμφορείται από διάφορες ιδεολογικο-πολιτκές λειτουργίες. Κάποιες φορές βαδίζει παράλληλα με την κυρίαρχη ασκούμενη πολιτική και άλλες πάλι, εν τη απουσία του, λόγω των πολιτικών συνθηκών που την «νομιμοποιούν», ανοίγει το δρόμο για την εμφάνιση νέων μορφών αθλητικής δράσης όπως οι «από τα κάτω» δημιουργούμενες συλλογικές/αθλητικές οντότητες που διεκδικούν κρατική αναγνώριση αντανακλώντας το αίτημα της κοινωνίας για αυτοοργάνωση και δράση. Δεδομένης της ιστορικής συγκυρίας του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο διεθνής αθλητισμός αποτελεί εκτός των άλλων ένα μέσο εξωτερικής πολιτικής, τόσο ευρύτερα όσο και για την Ελλάδα. Η συμμετοχή της χώρας σε διάφορους διεθνικούς αγώνες, όπως οι Βαλκανικοί ή οι αγώνες της Ανατολικής Μεσογείου, δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός, αλλά συναρτάται με τις στρατηγικές και πολιτικές προτεραιότητες της χώρας οι οποίες μεταβάλλονται σε κάθε υποπερίοδο και αξιοποιούν τον αθλητισμό ως μέσο άσκησης εξωτερικής πολιτικής. Στο σύνολό της η εκπαίδευση και η σωματική αγωγή που αποτελεί μέρος αυτής, δεν μένουν ανεπηρέαστες. Απεναντίας, η σωματική αγωγή αντανακλά τις πολιτικές μεταβολές που συντελούνται, αναπαράγοντας ταυτόχρονα εκπαιδευτικά πρότυπα σωματικής εκγύμνασης εμφορούμενα από αναχρονιστικές αντιλήψεις του πρόσφατου παρελθόντος. Το σώμα στο πλαίσιο της κρατικής σωματικής αγωγής, γίνεται αντικείμενο χάραξης πρότερων συντηρητικών εκπαιδευτικών αντιλήψεων, ενώ παράλληλα εμφανίζεται μία εναλλακτική πρόταση για τη σωματική αγωγή από την αριστερά, κατά την οποία έννοιες όπως η ψυχαγωγία, και η σωματική υγεία εμπλουτίζουν το περιεχόμενό της, με απώτερο στόχο την κοινωνική πρόοδο. Από την άλλη μεριά, το εργατικό σώμα, σύμφωνα με το λόγο της αριστεράς, ταλαιπωρημένο από την καθημερινή εργασιακή εξάντληση, αποζητά μέσα από τον αθλητισμό κάτι περισσότερο από την ψυχαγωγία του. Προσβλέπει στην ανατροπή της κυρίαρχης κοινωνικής δομής μέσα από την πραγμάτωση των σοσιαλιστικών επιταγών. Άλλοτε όμως πάλι, τίθεται υπό την ομπρέλα επιδίωξης των εθνικών σκοπών. Η έμφυλη ανισότητα στον αθλητισμό προεκτείνεται χρονικά και στο παρόν και εξακολουθεί να αναπαράγει στερεοτυπικές αντιλήψεις για το γυναικείο σώμα, που το θέλουν ενταγμένο εντός του ιδιωτικού χώρου της οικείας σε αντίθεση με το ηγεμονικό ανδρικό που μπορεί συνδέεται με το δημόσιο χώρο. Όποια δράση για τη γυναικεία αθλητική χειραφέτηση, τόσο στο παρόν όσο και στο παρελθόν, αναλήφθηκε από προοδευτικές αθλητικές οντότητες μη αρμόδιες για την κεντρική διοικητική του προώθηση. Όλες οι στερεοτυπίες που συνδέουν το γυναικείο σώμα με βιολογικούς εξαναγκασμούς, εξακολουθούν κατ’ ουσίαν να αναπαράγονται, παρότι θεωρητικά γίνεται λόγος για το αντίθετο. Ακόμη, ο αθλητισμός στις ένοπλες δυνάμεις διεκδικεί με δυναμισμό την παρουσία του στο αθλητικό περιβάλλον. Εργαλειοποιείται για την εξυπηρέτηση ευρύτερων πολιτικών σκοπιμοτήτων λειτουργώντας πολύπλευρα και στοχεύοντας παράλληλα και εκτός των άλλων στη διαμόρφωση συνειδήσεων στο κοινωνικό πεδίο. Σε μία ευμετάβλητη περίοδο κοινωνικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων ο αθλητισμός δεν παραμένει ανεπηρέαστος. Αντίθετα εξυπηρετεί ιδεολογικές και πολιτικές λειτουργίες ως ένα υποπεδίο της ευρύτερης πολιτικής και κοινωνικής ζωής γεγονός που αποδεικνύει ότι ως τέτοιο πρέπει να εκλαμβάνεται και ως τέτοιο να μελετάται. Το πραγματολογικό υλικό της έρευνας συλλέχθηκε από τα εξής αρχεία: το Επιμορφωτικό Κέντρο Χαρίλαος Φλωράκης, το Πολεμικό Μουσείο, τη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, την Ελληνική Ποδοσφαιρική Ομοσπονδία, το Αρχείο Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, το ιδιωτικό αρχείο του Άρη Μισαηλίδη προέδρου του Πανιωνίου, το ιδιωτικό αρχείο του Κολλεγίου Αθηνών, την Κομμουνιστική Επιθεώρηση, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Τέχνης, την Ελληνική Ολυμπιακή Επιτροπή, το Εθνικό Τυπογραφείο. Ακόμη, αξιοποιήθηκαν τα περιοδικά της 4ης Αυγούστου Νεολαία και Αθλητική Ιστορία, ενώ η σημαντικότερη συμβολή προήλθε από τον τύπο της εποχής.